Brar Sisters II Punjabi Sufi Song II Kalabazian II ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬ...

ਕਦੇ ਹੂੰ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਹਾਂ ਕਰਕੇ

          ਸੈਲਫੀ ਖਿੱਚ ਮੁਟਿਆਰੇ ਲੰਮੀ ਬਾਂਹ ਕਰਕੇ

ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਬਹੁਤ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਕਲਪ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇੰਟਰਨੈਟ ਰਾਹੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਜਾਂ ਮੋਬਾਈਲ ਉਪਰ ਫੇਸ ਬੁਕ2004, ਵਾਟਸ ਐਪ2010,ਟਵੀਟਰ 2006 ਔਰਕੁੱਟ, ਇੰਸਟਾਗ੍ਰਾਮ ਵਰਗੀਆਂ ਐਪਾਂ(ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਾਂ) ਰਾਹੀਂ ਸੁਨੇਹੇ (ਅਵਾਜ਼, ਚਿੱਤਰ, ਚਲਚਿੱਤਰ, ਲਿਖਤਾਂ)ਆਦਿ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਟਕਨਾਲੋਜੀ, ਇਸ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਵਿਚ ਹੈ। ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿਚ ਚਾਰ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰ ਜਗਤ ਤੋਂ ਨਿੱਖੜ ਕੇ ਸਰੀਰਕ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੋਲ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਹਾਵ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖੁਦ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਦੂਸਰਾ ਪੜਾਅ ਉਦੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤ ਦਾ ਜਾਮਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸੁਨੇਹਾ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਜਾਣਾ ਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ। ਭੇਜਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਰਮਿਆਨ ਲਿਖਤ ਆ ਗਈ। ਤੀਜਾ ਪੜਾਅ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਬੋਲ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਚਲਚਿੱਤਰ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਾਂਭੇ (ਰਿਕਾਰਡ) ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਇਸ ਪੜਾਅ ਉਪਰ ਸੰਚਾਰ ਕਿ ਪਾਸੜ ਸੀ। ਰੇਡੀਓ, ਫਿਲਮ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਯੰਤਰ ਸਨ। ਇਸ ਪੜਾਅ ਦੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਮਹਿੰਗੀ ਭਾਰੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਂ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸੀ। ਚੌਥਾ ਪੜਾਅ ਇਸ ਸਮੇਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਸਸਤੀ ਸਹਿਜ, ਸੌਖੀ ਅਤੇ ਸਰਲ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੰਟਰਨੈਟ ਰਾਹੀਂ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਦੋਤਰਫਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਸੁਖਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਚਾਰ ਮਾਧਿਅਮ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਅਵਾਜ ਲਿਖਤ, ਚਿੱਤਰ, ਚਲਚਿੱਤਰ ਤੁਰੰਤ ਦੂਸਰੇ ਤਕ ਭੇਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਟੈਕਨੀਕਲ ਮੁਹਾਰਤ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਭੇਜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਈ ਨਵੇਂ ਕਲਾ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਉਪਰ ਕਈ ਕੁਝ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

1.     ਫੋਨ ਉਪਰ ਕੇਵਲ ਅਵਾਜ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਰਿਕਾਰਡਿਡ ਗਾਣੇ ਭਾਸ਼ਨ ਅਵਾਜ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

2.    ਕੇਵਲ ਲਿਖਤ ਐਸ.ਐਮ.ਐਸ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

3.    ਕੇਵਲ ਦਿਸ੍ਰ ਜਾਂ ਫੋਟੋ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

4.    ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਭਾਵ ਆਡੀਓ ਵੀਡੀਓ ਪਹਿਲਾਂ ਤਿਆਰ ਵੀ ਭੇਜੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਪਰ ਰਾਹੀ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਕਲਾਤਮਿਕ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

 ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਉਪਰ ਜਾਂ ਮੋਬਾਈਲ ਉਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਨੂੰ ਰਲਾਮਿਲਾ ਕੇ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਿਰਜਣਾਤਮਿਕ ਮੋੜ ਦੇ ਕੇ ਪੁਨਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਨਵੇਂ ਹੀ ਕਲਾ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ੳ)      ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ, ਅਵਾਜ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੈ, ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਸਿਆਸੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੀਡੀਓ ਉਪਰ ਹੋਰ ਗਾਣੇ, ਭਾਸ਼ਨ ਜਾਂ ਅਵਾਜਾਂ ਭਰੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀ ਸੁਖਬੀਰ ਬਾਦਲ ਦੀ ਇਕ ਵੀਡੀਓ ਉਪਰ ਅਜਿਹੀ ਕਵਿਤਾ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਹਸਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅ)      ਅਵਾਜ ਅਸਲੀ ਹੈ ਪਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮਨਮਰਜੀ ਦੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ੲ)      ਪ੍ਰਸੰਗ ਤੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸ)      ਸਿੱਧੀ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਪਰ ਕੈਪਸ਼ਨ ਮਨਮਰਜੀ ਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਹ)      ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਅਡੀਡਿੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਕ.       ਕਿਸੇ ਦੇ ਚੇਹਰੇ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਚੇਹਰਾ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹੀ ਕਲਾ ਸੰਸਾਰ ਸਿਰਜ ਲਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦੇ ਕਲਾਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਘੜਮੱਸ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਕਲਾ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।

1.ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ : ਧਿਆਨ ਦਾ ਉਖੜਨਾ

ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਏ ਦਾ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਹੈ। ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਨਾਵਲ, ਸਿਨੇਮਾ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਾਧਨ ਹਰ ਵੇਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਹਰ ਵੇਲੇ ਰੁੱਝਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਮੋਬਾਈਲ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਛੋਟਾ ਤੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕੋਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਇਸ ਉਪਰ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਟਿਕਾਈ ਅਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਭਜਾਈ ਰਖਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾਕੇਵਲ ਸਮਾਂ ਹੀ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੰਭੀਰ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਸ਼ੇਅਰ ਪੜ੍ਹਨ, ਚੁਟਕਲੇ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਫੋਟੋਆਂ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਨੋਰੰਜਨੀ ਤੱਤ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਦਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਰਾਬ ਸ਼ਰਾਬੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਫੀਮ ਫੀਮੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਇੰਜ ਹੀ ਫੇਸਬੁੱਕ ਦੇ ਸ਼ੁਕੀਨਾ ਨੂੰ ਫੇਸਬੁਕੇਰੀਆ ਅਤੇ ਵਾਟਸ ਅਪੇਰੀਆ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

2. ਹਾਸੇ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਯਾਰ ਦੋਸਤ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਦੀ ਮਹਿਫਲ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਹਾਸਾ ਠੱਠਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਅੱਜ ਸੂਖ਼ਮ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ ਡਿਵਾਈਸ ਮੋਬਾਈਲ ਕੈਮਰੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਪਰਸਪਰ ਭਰੋਸੇ (ਗੁੱਡ ਫੇਥ) ਜਾਂ ਅਨਜਾਣੇ ਵਿਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜਨਤਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਾਸੇ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸਾਊ ਤੋਂ ਸਾਊ ਕੁੜੀਆਂ ਖੜਮਸਤੀ ਕਰਦੀਆਂ ਨਚਦੀਆਂ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਢਾਹੁੰਦੀਆਂ ਅਜੀਬੋ ਗਰੀਬ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀ ਇਕ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਹੋਸਟਲ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਚ ਗਾਣੇ ਦੀ ਵੀਡੀਓ ਵਾਇਰਲ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਹੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਸਗੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ ਖਰਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਹਾਸੇ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਆਪ ਕੁੜਾ ਮਾਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਦਕੀਆਨੂਸੀ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਕੁੜੀਆਂ ਪੜ੍ਹਨੋਂ ਹਟਾ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੀ.ਜੀ. ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਸੋਡੇ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਸ਼ਰਾਬੀ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਤੀਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਰਾਬੀ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਯਾਰੀ ਮਿਹਣੋ ਮਿਹਣੀ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਦੀ ਸਗੋਂ ਫੋਟੋਆਂ ਡਲੀਟ ਕਰਕੇ ਟੁੱਟਦੀ ਹੈ।

3 ਬਲੈਕ ਮੇਲਿੰਗ

ਇਸ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਏ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪਿਆਰ ਖੇਡ ਖੇਡਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜਾ ਪੱਖ ਕਿਸੇ ਇਕ ਧਿਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਬਲੈਕ ਮੇਲਿੰਗ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਜਿਸ ਉਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਹਿਦ ਸਮਝ ਕੇ ਚੱਟਦੇ ਹੋ ਉਹ ਜ਼ਹਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਸੈਲਫੀ ਜੀਵਨ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਆਮ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਮੁੱਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਫੋਟੋ–ਵੀਡੀਓ ਸਦੀਵੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਣਮੰਗੀ ਸਲਾਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਰਸਤੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਤੁਰਨੀ ਚਾਹੀਦਾ ਜਿੱਥੇ ਨਾ ਅੱਗੇ ਮੰਜਲ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਾ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਨ ਦਾ ਰਾਹ ਹੋਵੇ।

4.ਅਨਜਾਣੇ ਵਿਚ ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਦਾਅਵਤਾਂ

ਬਹੁਤੀ ਵੇਰੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੀ ਖਰੀਦਿਆ? (ਗਹਿਣਾ, ਕਾਰ ਬਗੈਰਾ) ਕੀ ਵੇਚਿਆ(ਪਲਾਟ, ਜ਼ਮੀਨ ਬਗੈਰਾ) ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਆਉਣਾ ਸਭ ਸਟੇਟਸ ਵਜੋਂ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਛੁਪੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜਾਂ ਅਪਰਾਧੀ ਤੱਤ ਵਰਤ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਟੇਟਸ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਫਲਾਨੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤਸਵੀਰ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋ। ਹੁਣ ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਜਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਕਾਰਜ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬੰਬਈ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਤਾਜ ਹੋਟਲ ਅੰਦਰ ਛੁਪੇ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਐਕਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੁਫਤੋ ਮੁਫਤੀ ਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣਾਂ ਨੇ ਅਨਜਾਣੇ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਸੋ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਏ ਨੂੰ ਜੰਮ ਜੰਮ ਵਰਤੋ ਪਰ ਜਰਾ ਸੰਭਲ ਕੇ ।

 ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਵੀ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸਾਈਬਰ ਕਾਨੂੰਨ2008 ਲਾਗੂ ਹੈ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਸਥਾਨ, ਤੁਹਾਡੀ ਪੋਸਟ ਕਿਹੜੇ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ, ਕਿਹੜੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੋਂ, ਕਿਹੜੇ ਮੋਬਾਈਲ ਨੰਬਰ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ? ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਪਰਾਧਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਢਵਾ ਕੇ ਪਕੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਯੋਗ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂ ਅਨਜਾਣੇ ਕਿਸੇ ਸਾਈਬਰ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਵੋ, ਤੁਸੀਂ ਪਕੜੇ ਜਾਵੋਗੇ। ਅਸ਼ਲੀਲ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਨਫਰਤ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਮਗਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੋ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਏ ਉਤੇ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਮੱਗਰੀ ਸੋਚ ਸਮਝ ਕੇ ਪਾਓ, ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮਾੜਾ ਫਾਇਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਰ ਹੈ।

ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ?

ਵਿਰਾਸਤ ਸ਼ਬਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਹੈਰੀਟੇਜ਼ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਹੈ। ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਮੂਲ ਵਿਚ ਵਿਰਸਾ ਹੈ। ਵੰਸ਼ ਹੈ, ਹੈਰੀਟੇਜ ਦਾ ਮੂਲ ਵੀ ਹੈਰੇਡਿਟੀ ਹੈ। ਮੁਢਲੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੈਵਿਕ ਗੁਣ ਜਿਵੇਂ ਕੱਦ, ਰੰਗ, ਡੀਲ ਡੌਲ ਆਦਿ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਵਿਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਪਸਾਰ ਭੌਤਿਕਤਾ ਵੱਲ ਭਾਵ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ,ਜਾਇਦਾਦ, ਚੀਜ਼ਾਂ,ਵਸਤਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸਦਾ ਬੌਧਿਕ ਅਰਥ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕਾਰ,ਸੁਭਾਅ,ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੋ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਪੜਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ। ਵਿਰਾਸਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਗੋਂ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕੁਝ ਜੋੜ ਕੇ ਜਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪਿਛਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵਿਰਾਸਤੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਖਿੱਤੇ, ਨਸਲ, ਭਾਸ਼ਾ, ਧਰਮ, ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਪਦਾਰਥਕ ਵਸਤਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਰਤਨਾਂ ਤਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਤਕ ਸਭ ਕੁਝ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਵਿਰਾਸਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲਾ ਸੰਕਲਪ ਹੈ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹਾਂ, ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਹੈ।

          ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ?

 ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ ਭਾਵ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਭਾਵ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਸਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਵਸੇਬੇ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕੁਝ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਭਾਵ ਅੱਜ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਅ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵਿਰਾਸਤ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ, ਇਤਿਹਾਸ, ਇਮਾਰਤਾਂ, ਸਾਹਿਤ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ–ਕੀਮਤਾਂ, ਕਲਾਤਮਿਕ ਹੁਨਰੀ ਵਸਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਗ ਫੁਲਕਾਰੀਆਂ, ਦਰੀਆਂ, ਮੰਜੇ ਪੀੜ੍ਹੇ, ਚਾਟੀਆਂ,ਮਧਾਣੀਆਂ ਸਭ ਕੁਝ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਵਸਤਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਨਾਉਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀ ਹੈ?

 ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਧਰਤੀ ਵਜੋਂ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਾਂ, ਅਪਭਰੰਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੰਮਾ ਪੈਂਡਾ ਤਹਿ ਕਰਕੇ ਆਈ ਉਰਦੂ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਸਾਕ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪੁਸਤਕ ਰਿਗਵੇਦ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਹਨ। ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਿਚ ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ, ਸਰੋਂ ਦਾ ਸਾਗ, ਚਾਟੀ ਦੀ ਲੱਸੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਿੱਬੜਾਂ ਦੀ ਚਟਣੀ, ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਮਾਣ੍ਹੀ, ਤਿੰਨ ਮੇਲ ਦਾ ਕੜਾਹ ਵੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਪਰੌਂਠਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੋਸਾ ਵੀ। ਗਿੱਧਾ ਭੰਗੜਾ, ਸੰਮੀ , ਝੁੰਮਰ , ਲੁੱਡੀ ਸਭ ਵਿਰਾਸਤ ਹਨ। ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਹੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਹੈ ਪਰ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਰਾਸਤੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਧਾਰੀਆਂ ਲਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਕੁਝ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਏਨੀਆਂ ਰਚ–ਮਿਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਆਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਸਲਵਾਰ ਕਮੀਜ਼ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਲਵਾਰ ਮੁਢਲੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅੱਜ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਹੈ?

ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਖਿਰ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਸਮਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ ਕੀ ਹੈ? ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਗਲਤ ਸਮਝ ਤੇ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਵਿਰਾਸਤ ਕੋਈ ਬੀਤਿਆ ਅਤੀਤ, ਮਰਿਆ ਇਤਿਹਾਸ, ਵੇਲਾ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕੇ ਰਸਮਾਂ ਰਿਵਾਜ ਜਾਂ ਅਜੋਕੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਤੋਂ ਵਿਛੁੰਨੀ ਤਕਨੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਵਿਰਾਸਤ ਅੱਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਦਰਜ ਆਬੂਤਾਲਿਬ ਦਾ ਕਥਨ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੋ ਜੇ ਬੀਤੇ ਤੇ ਪਸਤੌਲ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਚਲਾਓਗੇ ਤਾਂ ਭਵਿੱਖ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤੋਪ ਨਾਲ ਫੁੰਡੇਗਾ। ਇਹ ਵਿਰਾਸਤ ਕੋਈ ਮਰਿਆ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅੱਜ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹੈ। ਵਿਰਸਾ ਅੱਜ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਘਾਲੀ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੰਗੀਆਂ ਕਦਰਾਂ–ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਮੁੱਲਵਾਨ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋ ਮੰਤਵਾਂ ਲਈ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾ ਅਸੀਂ ਬੀਤੇ ਤੋਂ ਸਬਕ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਜੋ ਗਲਤੀਆਂ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਉਹ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਨਾ ਕਰੀਏ। ਦੂਸਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਹ ਗੌਰਵਮਈ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜਿਉਂ ਸਕੀਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾ ਸਕੀਏ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਕਠਿਨ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਗੌਰਵ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ।

hashia de hasil

1. ਕਾਫੀਆਂ (ਪੀਰੋ)

ਮਨਜੀਤ ਕੌਰ

ਰੋਲ ਨੰ:-966,

ਐਮ.ਏ.(ਪੰਜਾਬੀ)

ਭੂਮਿਕਾ :- “ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ” ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ  ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਅਤੇ ਡਾ. ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਪੁਸਤਕ ਹੈ।ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੋਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਗੋਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ  ਆਉਂਦੀਆ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ “ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ” ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਦੋ ਔਰਤ ਕਵਿਤਰੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ “ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ” ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਜਾਂ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੇ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਤੀਹ ਰਚਨਾਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਕਵਿਤਰੀ ਪੀਰੋ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ :- ਪੀਰੋ ਦੇ ਜਨਮ, ਜਾਤ, ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਪੀਰੋ ਦੀ ਜਨਮ ਤਾਰੀਖ 1810-20 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਲਾਏ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੇ ਰਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੀਰੋ ਗ਼ਰੀਬ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋ ਸੀ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤ ਸੀ। ਪੀਰੋ ਪਹਿਲਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਦੀ ਚੇਲੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਲਾਹੀ ਬਖਸ਼ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ।ਇਲਾਹੀਬਖਸ਼ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਤੋਪਚੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਲਾਹੀਬਖਸ਼ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਝੜਪ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਲਾਹੀਬਖਸ਼ ਦੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਨੇ ਪੀਰੋ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚੱਠਿਆਂ ਵਾਲੇ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ  ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰੱਖਿਆ। ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪੀਰੋ ਦੀ ਮੌਤ 1872 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।ਪੀਰੋ ਸੂਫ਼ੀ ਮਤ ਅਤੇ ਭਗਤੀ ਮਤ ਦੀ ਕਵਿਤਰੀ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਪੀਰੋ ਦੀਆਂ 160 ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੀਰੋ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੀਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਰੀ ਸੀ। ਭਾਵੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।

ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ:-“ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ” ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਵਿਤਰੀ ਪੀਰੋ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੀਰੋ ਨੇ ਇੱਕ ਤਾਂ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੀਰੋ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੀ ਹੈ। ਪੀਰੋ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨਸਾਨ ਬਾਹਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀਰੋ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆਂ:- ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਪੀਰੋ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉਠਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਬਾਹਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਜਨੇਊ ਅਤੇ ਚੋਟੀ ਰੱਖ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲੋਕ ਸੁੰਨਤ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਕਟਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕੇਵਲ ਆਦਮੀ ਹੀ ਧਾਰਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਧਰਮ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਔਰਤ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤ ਨਾ ਤਾਂ ਬੋਦੀ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਨੇਊ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਦਮੀਆਂ ਵਾਂਗ ਨਾ ਹੀ ਔਰਤ ਸੁੰਨਤ ਦੀ ਰਸਮ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਨਾ ਮੁੱਛਾ ਕਟਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਰ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਧਰਮ ਦਾ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਵੇ। ਪੀਰੋ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ-ਪਾਖੰਡ ਅਤੇ ਕਰਮ- ਕਾਂਡ ਹਨ।

 

ਅਗਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪੀਰੋ ਆਪਣੇ ਸਤਿਗੁਰ ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰ ਤੁਸੀਂ ਬੜੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਹੋ ਜਿਸ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੀਰੋ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੂਦਰ ਨਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਪੀਰੋ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੈ! ਸਤਿਗੁਰ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੋਈ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਮੈਨੂੰ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ।

ਅਗਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਪਾਸ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਵੇਖ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮੁੱਲਾਣੇ ਮੈਨੂੰ ਭੰਬਲ ਭੂਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੜੀਆਂ ਹੈਰਾਨੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।

ਅਗਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪੀਰੋ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਔਰਤ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਹਿੰਦੂ ਔਰਤ ਹਾਂ। ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋਗ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ,ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪੰਥ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਾ ਤਾਂ ਮੁਹੰਮਦ ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀਰੋ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪੀਰੋ ਅਨੁਸਾ ਗੁਰੂ ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਤੇ ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਮਿਟਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ।  ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਵੇਖ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਦਾਸੀ ਬਣ ਗਈ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦਾ ਗੁਣ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਮੇਰੇ ਚੰਗੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵੇਖਿਆ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਤਿਗੁਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਚਾਹੇ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਵੇ।

ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੇ ਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੱਝਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਸਾਰੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਮੇਰਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹੀ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਆਪ ਹੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪ ਹੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਉਪਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਜਨਮ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫ਼ਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਖ਼ਰੀਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀ ਸ਼੍ਰਿਸਟੀ ਉਸ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਪਰ ਹੀ ਤਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰ ਨੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਭਵ ਸਾਗਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਰਪਾ ਸਤਿਗੁਰ ਨੇ ਮੇਰੇ ਉੱਪਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੁਣ ਭਾਵ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਗੁਣ ਮੇਰੇ ਵਰਗੀ ਸ਼ੂਦਰ ਭਾਵ ਨੀਚ ਜਾਤ ਦੀ ਔਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਿੰਦਿਆਂ ਭਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਹਨ। ਪੀਰੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਪਰਉਪਕਾਰ ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰ ਨੇ ਉਸ ਉੱਪਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੀਰੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਮਸਲੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ੂਦਰ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੀਰੋ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਅਨੁਸਾਰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਹੈ ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੀਰੋ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਉਹ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਨ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦਾ ਖੰਡਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੀਰੋ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਤਿਗੁਰ ਗੁਲਾਬਦਾਸ ਦੀ ਉਸਤਤ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਇੱਕ ਸ਼ੂਦਰ ਪੀਰੋ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਪੀਰੋ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵੀ ਝਲਕ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੀਰੋ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਜਗਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਉਪਹਾਰ ਹਨ।

2.ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ (ਲਾਲਾ ਬਾਂਕੇ ਦਿਆਲ)

                                                                       ਚਰਨਜੀਤ ਕੌਰ

                                                                ਰੋਲ ਨੰ:-967

                                                                                                               ਲਾਲਾ ਬਾਂਕੇ ਦਿਆਲ:-ਪ੍ਰਭੂ ਦਿਆਲ ਉਰਫ਼ ਬਾਕੇ ਦਿਆਲ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਭਾਵਨਾ ਜਿਲਾ ਝੰਗ ਵਿੱਚ 1880 ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਲਾਲਾ ਮਈਆ ਦਾਸ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਿ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਸ਼ਾਇਰੀ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚੇ ਛੱਡ ਕੇ ਸ਼ੀਹਰਫ਼ੀ ਜਾ ਛਪਵਾਈ ਸੀ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਝੰਗ ਸਿਆਲ ਅਤੇ ਰਘਬੀਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਨ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਵੀ ਕੱਟੀ। 1929 ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋਈ। ਗਿਆਨੀ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਰਦ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਂਕੇ ਦਿਆਲ ਹੱਡ ਕਾਠ ਵਲੋਂ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅਮਾਮ ਬਖਸ਼ ਪਹਿਲਵਾਨ ਸਨ। ....ਕੱਟਰ ਕਾਂਗਰਸੀ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇ ਸ਼ੇਅਰ ਬੜੀ ਗੂੰਜ ਤੇ ਗਰਜ ਵਾਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਸੁਰ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਸ਼ੇਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਜਮ, ਰਵਾਨੀ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਵੀ ਬੜਾ ਸੀ। ਜਲਸੇ ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਦਿਆਲ ਦੀ ਗੂੰਜ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। 1907 ਵਿੱਚ ਲਾਇਲਪੁਰ ਵਿੱਚ ਆਬਾਦਕਾਰਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਭਾਰੀ ਜਲਸਾ ਹੋਇਆ, ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਮ ‘ਝੋਕ ਮੌਲਾ ਵਾਲੀ ਦਿਸਦੀ ਪਈ ਦੂਰ ਏ’ ਦੇ ਵਜ਼ਨ ਤੇ ਪੜ੍ਹੀ ਜਿਸਦੇ ਬੋਲ ਸੀ-

   ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਓ ਜੱਟਾ ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਓ

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਲਾਟ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਨਹਿਰਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਢੰਗ ਅਪਣਾਏ।

-       ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਆਲਾਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਲਝੇ ਰਹਿਣ।

-       ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰ ਸੈਨਿਕ ਸਨ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਫੌਜ ਭਰਤੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।

-       ਉੱਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਕੇ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮਰੁੱਬੇ ਅਲਾਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।

-       ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਕਣਕ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਜੋ ਕਪਾਹ ਨੂੰ ਇਗਲੈਂਡ ਲਿਜਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਕੱਪੜਾ ਬਣਾ ਕੇ ਫਿਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੇਚਿਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣੇ। ਇਸ ਆਵਾਜਾਈ ਕਾਰਨ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਰਾਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਅਲਾਟ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੰਗਲ ਵੱਢ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲਈਆਂ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਟੈਕਸ ਦਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਇਸ ਕਿਸਾਨੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਓ ਜੱਟਾ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਨਾਂ “ਲਾਲਾ ਬਾਂਕੇ ਦਿਆਲ” ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸੀ ਜੋ ਹਰ ਸਮਾਰੋਹ ਤੇ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।

     ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਬਾਰ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ 21 ਅਪ੍ਰੈਲ,1907 ਜਲਸੇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀ ਇਸੇ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਹੋਈ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨਾਂ ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਰੋਸਾ,ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਲ ਦੀ ਆਮਦ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਅੰਦਰ ਰੋਹ,ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਟੈਕਸ ਆਦਿ ਸੀ ਪਰ ਤਤਕਾਲੀ ਕਾਰਨ ਬਾਰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਨਹਿਰੀ ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਲਾਇਆ ਭਾਰੀ ਕਰ ਸੀ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਚਾਚਾ ਸਰਦਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ,ਬਾਪ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਸੂਫ਼ੀ ਅੰਬਾ ਪ੍ਰਸਾਦ, ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ,ਚੋਧਰੀ ਸ਼ਹਾਬੂਦੀਨ ਅਤੇ ਦੁਨੀ ਚੰਦਰ ਲਾਹੌਰ ਆਦਿ ਸਨ। “ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾਂ” ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਮੁੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੇ ਇੱਕ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾਂ,ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਉਇ

…………………………………

ਕੀਤਾ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਾਡੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਖਿਆਲ ਉਇ।

ਜਦੋਂ ਜੱਟ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲਾਟ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਤੇ ਟੈਕਸ ਲਗਾਏ ਗਏ,ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਲਾਹ ਨਾ ਲਈ ਗਈ,ਆਪਣੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਥੋਪਿਆ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਟੈਕਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਕੌਡੀ ਮੁੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆਂ ਗਿਆ। ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁੱਖ ਭਰੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਕੋਈ ਮੁੱਲ ਨਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ।

ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਈ ਜੱਟਾਂ ਕੋਲੋਂ ਇਹ ਆਪਸੀ

……………………………….

ਦੇਖੇ ਤਾਂ ਨਿਕਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬੁਜਦਿਲ ਕਮਾਲ ਉਇ

ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਜੱਟਾਂ ਨੂੰ ਬਹਾਦਰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅੱਗੇ ਝੁਕ ਗਏ ਕਾਇਰ ਬਣ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਉਹ ਵੀ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਲਿਖ-ਲਿਖ ਚਿੱਠੀਆਂ ਐਵੇ ਲਾਟ ਨੂੰ ਘੱਲੀਆਂ

……………………………………

ਜੇਹੜੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਿੱਛੇ ਹਾਲ ਓ ਹਾਲ ਉਇ

ਜੱਟਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪੱਤਰ, ਚਿੱਠੀਆ ਭੇਜੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਹਰ ਯਤਨ ਨਾ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ। ਜੱਟ ਵਿਰੋਧੀ ਬਿਲ ਪਾਸ ਹੋਣ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਧਰਨੇ, ਮੁਜਾਹਰੇ, ਕੀਤੇ।

ਸੁਣਿਆਂ ਬਦਲਾਏ ਕੁਝ ਗਏ ਹੈਨ ਕਾਇਦੇ

…………………………………

ਫੋਕੀ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਈ ਟਾਲ ਉਇ

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਦਲੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਵਾ ਕੀਤਾ ਕੀ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਝੂਠੇ ਵਾਅਦੇ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਹਿੰਦ ਹੈ ਮੰਦਰ ਤੇਰਾ, ਤੂੰ ਇਸਦਾ ਪੁਜਾਰੀਓ

…………………………………..

ਮਰਨੇ ਤੋਂ ਜੀਣਾ ਭੈੜਾ, ਹੋ ਕੇ ਬਹਾਲ ਓ

ਇਹ ਬੰਦ ਕੌਮੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਭਾਰਤ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸੂਰਬੀਰਾਂ,ਯੋਧਿਆਂ ਅਤੇ ਪੀਰਾਂ-ਫ਼ਕੀਰਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਈਨ ਮੰਨਾਗੇ ਕਦੋਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਝੱਲਾਂਗੇ। ਇਸ ਅਧੀਨਗੀ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਮਰਨ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਮੌਤ ਪਿਆਰੀ ਹੈ।

     ਮੰਨਦੀ ਨਾ ਗੱਲ ਸਾਡੀ ਇਹ ਭੈੜੀ ਸਰਕਾਰ ਓ

     ……………………………………

     ਹੋ ਕੇ ਕੱਠੇ ਵੀਰੋ,ਮਾਰੋ ਲਲਕਾਰ ਓ।

ਸਰਕਾਰ ਸਾਨੂੰ ਅਣਗੋਲਿਆਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਰਹੀ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਈਨ ਕਿਉਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੀਏ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕਠੇ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

    ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖਾ ਗਏ ਕੀੜੇ,ਤਨ ਤੇ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੇ ਲੀੜੇ

    ……………ਰੋਦੇਂ ਬਾਲ ਉਇ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹੁਕਮਰਾਨ ਸਾਡੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨ ਲੋਕ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖੀ ਹਨ।  ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨ ਢੱਕਣ ਦੀਆਂ ਮੁਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖਾਂ ਹੇਠ ਦਬਾ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਜੱਟ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿ     ਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ।

ਬਣ ਗਏ ਨੇ ਤੇਰੇ ਲੀਡਰ….

……..ਵਿਛੌਦੇ ਪਏ ਜਾਲ ਉਇ।

ਇਸ ਬੰਦ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਜ਼ੋਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਆਪੂੰ ਬਣਾਏ ਰਾਜੇ ਤੇ ਖਾਨ ਬਹਾਦਰ ਲੀਡਰਾਂ ਤੇ ਚੋਟ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੁਖਬਰ ਹਨ। ਜੋ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਝੂਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ।

    ਬਾਣੀਏ,ਬਕਾਲਾਂ ਮਿੱਤਰ ਮਾਰਾਂ ਨੇ

    ……………………………

ਦੁਖੀਏ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਫੁੱਟ ਗਏ ਭਾਗ ਉਇ।

ਇਸ ਬੰਦ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਸੂਦਖੋਰਾਂ, ਸ਼ਾਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਉੱਪਰ ਕਬਜ਼ੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਬਹੁਤੇ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹਨ।  ਉਹ ਬਾਣੀਏ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ । ਬਾਣੀਆਂ ਪੈਸਿਆਂ ਤੇ ਵਿਆਜ਼ ਲਗਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉੱਪਜ ਹੜੱਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਰੱਜ ਕੇ ਜੱਟ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਵੀ ਕੋਈ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਕਿ ਲੋਕ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੁੱਖ ਭਰੇ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਚੰਗੇ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ।

  ਸੀਨੇ ਤੇ ਖਾਣੇ ਤੀਰ, ਰਾਂਝਾ ਤੂੰ ਦੇਸ਼ ਏ ਹੀਰ

  ………………………………….

  ਤਾੜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਵੱਜੇ ਛਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਣ ਉਇ।

 ਇਸ ਕਾਵਿ ਬੰਦ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਮਾਰਾਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕਠੇ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇੱਜ਼ਤ ਅਣਖ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਅਧੀਨਗੀ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੀਏ।

3.stokton gurduAwrw bxwaux dw hwl  (ivswKw isMG )

sMq bwbw ivswKw isMG ie~k AijhI Adu~qI SKਸIAq sn, ijnHW dI guMmnwm syvw Aqy dyS dI ^wqr kIqIAW geIAW kurbwnIAW ny BwrqI suqMqrqw lihr nUM iq`Kw krn iv`c mh`qvpUrn ih~sw pwieAw[ Awp sMqoKI guris~K, pUrn BjnIk, nwm rsIey, iqAwਗI, grIbW dy suihrd, syvw qy srbq dy Bly dy ieCu`k, pwrtI cODrW qoN dUr rih ky in~gr kMm iv~c XkIn r~Kdy sn[ pRMqU jd dyS qy kOm nMU kurbwnIAW dI loV peI qW AwpxI ishq qy aumr dw iKAwl nw r~Kdy kyvl Awp jI mohrlI kqwr iv`c KVy nw hoey, sgoN Awp jI dI pRyrnw nwl sYNkVy Aijhy mrjIvVy pYdw hoey, jo isr au~qy k~Pn bMnH ky Bwrq dI suਤMqrqw leI mr im~tx vwsqy hmySw qqpr rhy[

jnm qy jIvn- sMq ivswKw dw jnm ipMf ddyhr qihਸIl qrn-qwrn, ijਲਾ AMimRqsr iv`c pihlI ivswK sMmq 1934 ibkrmI ArQwq 1877 eI. nUM idAwl isMG sMDU Aqy mwqw bIbI ieMd kOr dy Gr hoieAw[ ivswKI dw idn hox krky mwipAW ny ienHW dw nW ivswKw isMG r~K id~qw[

sMq bwbw ivswKw isMG Zdr pwrtI dy moFIAW iv~coN sn Aqy aunHW dw jIvn bVw GtnwvW BrpUr irhw hY[ muFly smyN iv~c aunHW ny 1896  qoN 1904 q`k POjI nOkrI kIqI,1909 dy krIb AmrIkw phuMcy, PrvrI iv`c igRPਤਾrI hoeI Aqy lwhOr ਸwijS kys cilAw[ijs dy is`ty vjoN kwlypwxI dI szw hoeI au~Qy jyL iv`c vI sMGrS krdy rhy[14 ApRYl,1920 nUM irhweI hoeI[1920 iv`c vwips Aw ky dyS Bgq pirvwr shwiek kmytI dw gTn kIqw, ijs ny v`fI p`Dr ‘qy dyS Bgਤਾਂ dy pirvwrW dI shwieqw kIqI, aunHW dy mu`kdmy lVy Aqy aunHW leI lok rwey pYdw kIqI[ guਰੂu ky bwg morcy leI jQw lY ky AMimRqsr phuMcy pr morcy dy jwQydwr srdwr qyjw isMG smMudrI ny kwlypwxI dI ਸKqI krky aunHW dI ivgVI ishq kwrn jylH ਦੇ d&qr iv`c hI rihx leI mnw ilAw[ 1923 iv`c AMgryz srਕwr ny dyS Bgq kwrvweIAW kwrn ipMf iv`c hI nzrbMd kr id`qw[ Awp ikrqI ikswn lihr, SoRmxI gurduAwrw pRbMDk kmytI iv`c v`K-v`K smyN kMm krdy rhy[ ie`k qrHW nwl auh swrI izMdgI Dwrimk, smwijk ‘qy ienklwbI qvwrIਖਾਂ nwl juVy rhy[AMq 5 dsMbr 1957 nMU Akwl clwxw kr gey[

sMq ivswKw isMG dIAW rcnwvW- bwbw ivswKw isMG nMU ilKx dw SOk sI qy auh smyN-smyN qukbMdI krdy rihMdy sn[ aunHW nUM ieh SOk kdoN ਅqy ikvyN pYNdw hoieAw? ies bwry inScy nwl kuJ nhIN ikhw jw skdw[

purwxy AKbwrW, rswilAW iv`c pRkwiSq hoey kuJ kwiv toitAW qoN ibnHW bwbw jI dIAW kuJ kivqwvW ‘hMs srvr’ qy ‘hMs aufwrIAW’ nwmI do pusqkW iv`c vI sMkilq hn[

bwbw ivswKw isMG jdoN sYlUlr jylH iv`c sn qW au~Qy aunHW ny kw&I kivqwvW ilKIAW, ijnHW iv`coN ie`k kivqw iv`c auh jylH dy iqMn au~c AiDkwrIAW kimSnr, suprfYNt qy drogy nUM iqMn v`fy fwkUAW nwl qulnwauNdy hoey kihMdy hn-

“AMfymwn iv`c fwkU ny iqMn v`fy,

sI.sI. mry ‘qy bYrI pCwx iqMny[

rhy KUn incoV ny kYdIAW dw,

ie`k dUijE, v`D byeImwn iqMny[”

ies qoN ielwvw bwbw jI dIAW kuJ kivqwvW, jo ic`TIAW dy rUp iv`c ilKIAW geIAW, swnMU sMboDnI SYlI iv`c imldIAW hn[ ieh kivqwvW hn-

‘ibn p`qR’,DIrj p`qR Aqy piqRkw Awid[

dyS vwsIAW nUM pRyrnw dyx leI smyN-smyN dyS BgqI nwl sbMiDq vI keI kivqwvW imldIAW hn[ ijvyN-Ardws, ApIl, ieq&wk leI pyRrnw, dyS syvw dw sMdyS Awid[

jdoN auh 1909 dy krIb AmrIkw phuMcy qW au~Qy  stwktn Sihr iv~c aunHW ny gurduAwrw bxvwieAw[ijs dw ibrqWq auh ‘stokton gurduAwrw bxwaux dw hwl’ kivqw iv`c pyS krdy hn[

stokton gurduAwrw bxwaux dw hwl kivqw- sMq ivswKw isMG dw kwiv is`D p~Drw ibrqWq hY, pr aus iv`c sMdyS bVw sp`St hY[ ies qrHW dI kivqw dy ivcwr nvyN Aqy rUp purwxy sn[ Awm krky aus smyN dI lihr dy kvI izAwdwqr lok pRcilq kwiv rUpW Aqy kwiv CMdW iv`c Awm smJ Awaux vwlI BwSw Aqy muhwvry iv`c g`l kihxw psMd krdy sn[

ieh kivqw ie`k ibrqWiqk kivqw hY, ijs iv`c gurduAwrw bxwaux leI hoeIAW ivcwrW, pRbMD krn, lokW dy ie`kT krn, kmytI bxwaux dy ibrqWq nUM pyS kIqw igAw hY[ kivqw dy AwrMB iv~c hI sMq ivswKw isMG 1911 eI. dy jvwlw isMG v`loN pMj BwrqI ividAwrQIAW dy lgwey vzIiPAW dI g`l krdy hn[

kivqw dw AwrMB ‘qy ipCokV-kivqw dw AwrMB 1911 qoN huMdw hY[ 1911 iv`c stokton gurduAwrw bxwaux, Dn ie`kTw krn Aqy gurpurb mnwaux dIAW ivcwrW cl rhIAW sn[lwlw hridAwl, BweI prmwnMd, sR. jvwlw isMG Aqy ivswKw isMG holtivl &wrm Aqy stwktn dy lwgyy rihMdy, hor BwrqIAW iv~c dyS AwzwdI leI Aksr ivcwrW krdy Aqy kMm krn dy rwh socdy rihMdy sn[ BweI prmwnMd ny slwh id`qI ik dyS dy lok Ajy AigAwn dy ic`kV iv`c Psy hoey hn[aunHW nUM AwzwdI dw igAwn krvwaux leI isAwxy qy ivdvwn bMidAW dI loV hY[ dyS dy srkwrI ‘qy ZYr-srkwrI skUl AwzwdI dw igAwn nhIN krvwauNdy। ies leI BwrqI ividAwrQI aucyry igAwn leI AmrIkw dy suqMqr mwhOl iv~c Aw ky pVHnw cwhIdw hY[ swry swQIAW ny ies dI sihmqI idMidAW ieh &Yslw kIqw ik jo ividAwrQI nw pV skdy hox, aunHW dw ^rcw AmrIkw vwsI BwrqI cMdw ie`kTw krky dyxgy[ ies Xojnw nUM isry cVHwaux leI sB qoN pihlW jvwlw isMG,ivswKw isMG qy sMqoK isMG iqAwr hoey ‘qy PrvrI 1912 eI. iv`c Cy ividAwrQIAW nUM Awpxy p~ilE ^rcw dy ky pVHwaux dw ijMmw ilAw[ aunHW ny ‘gurU nwnk AYzUkySn suswietI’ nW dI sMsQw kwiem kIqI[ ies sMsQw rwhIN grIb qy lweIk ividAwrQIAW dy Krc, suK-shUlqW Aqy vzIiPAW dw pRbMD kIqw igAw[ aunHW Cy ividAwrQIAW iv`c pMj ividAwrQI AmrIkw phuMcy[ ijs dw izkr sMq ivswKw isMG ies qrHW krdy hn-

“sMn aunI sO XwrW dy cVHidAW hI, syvw kIqI jo idAW bqw vIro[

juAwlw isMG ny pMj vzIPy id`qy, mulko  sI ley pMj mOgvw vIro[

iv`c brkwlI aunHW nUM jgHw id`qI, bMdobsq sI dIAw krw vIro[

nMd isMG jI aunHW iv`c lYk sI, aunHW dIAw prDwn bxw vIro[

“kTw krky bMdo jI bsq swrw, iv`c brklI dIAw itkw vIro[

lgy ividAw pVHn pRym sy jI, kMm syvw iCiVAw sI Aw vIro[”

stwktn iv`c gurduAwrw bxwauxw- sMq ivswKw isMG qy ausdy swQIAW ny AmrIkw invwsI swry ihMdI (BwrqIਆਂ) iv`c pRcwr krky jwgRqI ilAwaux leI ie`k ivauNq ieh bxweI ik nyVy dy Sihr iv`c koeI sWJw ‘pRcwr-kyNdr’ sQwipq kIqw jwvy[au~Qy smyN-smyN BwrqI ie`kT hox, Awpxy Aqy dyS dy ih`qW leI Ku`ly qOr ‘qy ivcwr vtWdrw kirAw krn ies mMqv nUM pUrw krn leI ivswKw isMG ny slwh id`qI-“myrw ivcwr hY ik stwktn Sihr iv`c ie`k gurduAwrw bxwieAw jwvy[ au~Qy Dwrimk kMmW qoN ielwvw rwjsI pRogrwm bwry vI iml bYT ky slwh  mSvrw kIqw jwieAw krygw[”

ijvyN ik ienHW sqrW iv`c ikhw igAw hY-

“lgI iKVn guljwr….gurU leIey duAwr bxw vIro[”

s. jvwlw isMG ny ies sbMDI J`t pUrI pRoVqw nwl AwpxI sihmqI pRgt kr id`qI Aqy 1910 sRI guru goibMd isMG jI dy jnm idhwVy swry BwrqI BwrwvW nUM kYlyPornIAW s`idAw ‘qy gurpUrb bVy auqSwh nwl mnwieAw[ie`Qy ivswKw isMG ਨੇ swry s`jxw nUM hlUxdy hoey ikhw-

“swfy kol ivcwr-vtWdrw krn qy iml bYTx dI koeI sWJI QW nhIN hY[ ie~QoN q`k ik AsIN Ajy qIk ie`Qy koeI gurduAwrw vI nhIN bxw sky[ myrI bYNk dI pws bu`k iv`c ijMnw rupieAw hY mYN ies mMqv leI huxy sMgq dy hvwly krdw hW[ CyqI hI stwktn Sihr iv~c ie`k sMudr gurduAwrw bxwauxw cwhIdw hY[”

ieh kihx dI dyr sI ik au~Qy byAMq mwieAw ie~kTI hoxI AwrMB ho geI[ iesy dOrwn gurduAwrw kmytI bxweI, ijs dw pRDwn s. jvwlw isMG qy ^zwncI ivswKw isMG nUM bxwieAw igAw[

“s`cy pwqSwh dI dieAw hoeI, AweIAW sMgqW huMm-humw vIro” qoN lY ky isMG swirAW Cf jYkwr id`qw,muKoN dIAW sI hW Alwh vIro[”

sqrW iv`c gurpUrb mnwaux, gurduAwrw bxwaux leI lokW nwl slwh, kIrqn krn, syvw Bwv nUM pyS kIqw igAw hY[

aus bwAd rupey ie`kTy krn, gurduAwrw bxwaux ‘qy kmytI bxwky aunHW dy pRDwn, s`kqr inXukq krn nUM vI sMq ivswKw isMG ny ies qrHW pyS kIqw hY:-

“idau gPy jI KulHy nWgxI dy, k`Tw lweIey QW hux augrwh vIro[

 lYk vIrW nUM cux ky eys jgHW, dyeIey sohxI kmytI sjw vIro[”

….

“ juAwlw isMG prDwn bxw dIAW swnUM mwieAw sI idqI igxw vIro[

qwrw isMG sk`qr bxwey dIAW kro augrwhI jI dIAw suxw vIro[”

ies qrHW ies pUrI kivqw iv`c is`D-pDrw ibrqWq pyS hoieAw[ gurduAwry bxwaux sbMDI slwh-mSvrw krn qoN lY ky gurduAwrw bxwaux qk dIAW CotIAW-CotIAW GtnwvW nUM sMq ivswKw isMG ny kivqw dy qukWq-myl rwhIN bVI ^UbsUrqI nwl pwTkW/sRoiqAW dy swhmxy r`iKAw hY[

ivSw p`K- ivSy p~KoN ies kivqw iv`coN bhuq swry ivSy AMgryz swmrwjIAW dI lu`t nUM nMigAW krnw, AMgryz swmrwj dw ivroD, Dwrimk vMfIAW dI QwvyN sWJIvwlqw dw prcwr krnw, smyN dI loV muqwbk hiQAwrbMd sMGrS nUM mwnqw dyxw Awid au~Br ky swhmxy AwauNdy hn[ aus smyN dy gdrI bwibAW leI Drm dw ArQ dyS syvw sI qy dyS syvw dw ArQ lok syvw sI Aqy lok syvw dw ArQ ZrIb-Zurby dI hr p`K qoN r`iKAw krnI sI[gurduAwrw bxwaux leI jy momnw Aqy ihMdU BrwvW nMU s`dw ByijAw igAw sI qW auh vI huMm-hMumw ky Awey sn[ie`QoN ieh sp`St huMdw hY ik aus smyN dyS Bgq BwrqIAW AMdr AwpsI Dwrimk sWJdwrI sI[ Aijhw kivqw dw mu`l kwivk suhj dy nwloN nwl aus dy ieiqhwsk dsqwvyj hox krky vI hMudw hY Aqy cMgIAW kdrW-kImਤਾਂ nUM prnwey  dI dwsqwn krky vI huMdw hY[

sMq ivswKw isMG dI ies kivqw iv`coN “AMgryz swmrwjIAW dI lu`t nUM nMigਆਂ krn” dw ivSw ies qrHW Jlkdw hY-

“ lwey jyzIey bhuq jI zwlmW ny, swfw mwr kr mulk igrwieAw jI[

auTo r`l ky vIr jI ho qkVy, kwhnUM qusW ny hOslw FwieHAw jI[

AMgryz swmrwj dw ivroD-1900 qoN lY ky 1947 qk ie`k pwsy qW bsqIvwd pUry jobn au~pr hY Aqy dUsry pwsy ies dw ivroD vI v`fI p~Dr au~pr SurU ho jWdw hY[ies smyN iv`c pMjwbI cyqnw AMdr AwDuinkqw v`fI p`Dr ‘qy prvyS pwauNdI hY Aqy ies dw pRgtwA swihq AMdr vI hox l`gdw hY[ ijvyN sMq ivswKw isMG dI ies kivqw iv`coN vyiKAw jw skdw hY-

“ihMdU momn isMG r`l jwau swry, Put qusW nUM mwr KpwieAw jI[

 mzw deIey cKw hux jnqw nUM, swnUM mOkw mhwrwj duAwieAw jI”

BweIcwrk sWJ- ies kivqw iv`c swnUM aus smyN dI BweIcwrk sWJ vI vyKx nUM imldI hY[ gurpUrb mnwaux leI jd swrIAW sMgqW nUM s`dw id`qw jWdw hY qW auhnW iv`c pYNqI momn(musilm) Aqy bwrW ihMdU ibnHW mq-Byd dy Swiml huMdy hn ijvyN-

“s`cy pwqSwh dI dieAw hoeI, AweIAW sMgqW huMm-humw vIro[

pYNqI momn vI pRym Awey, bwrW Awey sI ihMdU Brw vIr

rUpk p`K/klw p`K- rUpk p`KoN ieh ie`k ibrqWiqk kivqw hY[ ijs iv`c v`K-v`K GtnwvW nUM ie`k qrqIb iv`c pyS kIqw igAw hY[ kivqw dw qukWq myl huMdw hY jo ik ies nUM suhjmeI ‘qy pRBwvSwlI bxwauNdw hY[ ies kivqw iv`c icMn-pRqIk,rs,AlMkwr Awm ijhy vrqy gey hn[

BwSw/SYlI-ies kivqw dI BwSw Awm lokW dI is`D-p`DrI qy muhwvry dI BwSw hY[ies kivqw iv`c bhuq TyT-pMjwbI dy Sbd hn, jo Awm ipMfW iv`c boly jWdy hn[ ijvy-

XwrW(igAwrw),lYk(lwiek ), kTw(ie`kTw), purb(pUrb), drs(drSn) Awid[ies qoN ielwvw ies kivqw iv`c aurdU-&wrSI, ihMdI Aqy AMgryzI dy Sbd imldy hn[

aurdU-&wrSI-s&w, q&wk, duAw, Alwh, &rz, gulwm bMdobsq Awid[

ihMdI- dIey, mnsw,vrS, pyRm bqw,sIs Awid[

AMgryzI-kmytI, lYkcr, gOrimMt, fwlr(fwlw) Awid[

rs-‘rs’ qoN ibnHW iksy kivqw dw izkr nhIN kIqw jw skdw[ie`QoN qk ik rs qoN ibnHW iksy kivqw dI klpnw vI nhIN kIqw jw skdI[ ies leI sMq ivswKw isMG dI kivqw iv`c bIr rs ‘qy SWq rs donoN hI vyKx nUM imldy hn[

5. Zdr dw hokw  (hrnwm isMG tuMfIlwt)

hrnwm isMG dw jnm s. gurid`q isMG mwqw ijauxI dy Gr 26 AkqUbr 1848 nUM kotlw nOD isMG, huiSAwr ivKy hoieAw[mu~FlI pVHweI ipMf iv`c hI kIqI Aqy 1902 iv`c POj iv`c BrqI ho igAw[ POj ivcoN nwm ktw ky auh 1906 eI. iv`c AmrIkw cly gey[ bwbw ivswKw ਸਿੰਘ  dy &wrm iv`c bMb bxwauidAW ausdI ie`k bWh au~f geI ijs kwrn ausdw nwm tuMfIlwt pY igAw[ AmrIkw iv`c hI auh Zdr lihr iv~c srgrm ho gey[ gdr lihr dIAW kivqwvW iv`c auh Awpxw nwm ie`k pMjwbI isMG hI idMdy sn[  aunHW nUM &WsI dI szw idqI geI, bwAd iv`c hrnwm isMG tuMfIlwt dI szw kwlypwxI iv`c bdl idqI geI[ 1931 eI. iv`c aunHW dI irhweI ho geI[ aunHW dIAW do pusqkW imldIAW hn- hrnwm lihr qy hrnwm sMdySw[

ivSw- ies kivqw dw mu`K ivSw ie`k qrHW nwl gdr lihr dw mYnIPYsto hI hY[ ieh kivqw Zdr lihr nwl hI sbMiDq hY[ Zdr pwrtI dI sQwpnw 21 ApRYl, 1913 nUM hoeI sI[ ZdrIAW dI ivcwrDwrk qOr qy v`fI v`Krqw ieh sI ik auh ArjI ,prcI rwhIN ArjoeIAW krn vwlI ivDI dy ault hiQAwrbMD Xu~D dy p`KI sn[ auh hiQAwrW duAwrw dyS Awzwd krwaux dy cwhvwn sn[ ies kivqw iv`c AwpsI Dwrimk mqByd Bulw ky AMgryz swmrwjIAW iKlw& hiQAwrbMd sMGrS krn dI pRyrnw hY[ ies kivqw iv`c bsqIvwd dw ivroD kIqw hY Aqy dUjy pwsy kOmIAq dI Bwvnw nUM aujwgr kIqw hY[gdr dw hokw kivqw bYNq iv`c ilKI geI hY[

ivAwiKAw -:

Awau dyS BweI ihMdosqwn vwly,

…………………………..

Fol bijAw ihMd jgwvxy dw[

kvI Zulwm hoey ihMdusqwn dy dyS vwsIAW nUM llkwr mwrdw hoieAw AwKdw hY ik swnUM swry ihMd vwsIAW nUM swfy gl peI AMgryzW dI ZulwmI dy du~K nUM dUr krn leI koeI nw koeI FMg socxw cwhIdw hY, ijs duAwrw dyS Awzwd ho sky[ ikauNik cIn ivc nvIN kRWqI Aw geI Aqy auh Awzwd ho igAw hY[ ijs duAwrw ihMdusqwn vI jwg igAw[

swfI kOm dw nwm AMgryz krsn

…………………………….

vylw nhIN hux cMgIAW lwvxy dw[

kvI dy Anuswr AMgryzW ny ihMdusqwn dI kOmI eykqw BMg kr id`qI hY Bwv ihMdU, muslmwnW iv`c Pu`t pw idqI[ ijs kwrn jwqpwq dw ivqkrw C`f ky sMBl jwxw cwhIdw hY[ Awps iv`c vYr-ivroD C`f ky duSmx dw mukwblw krnw cwhIdw hY[ ihMdusqwn Kqry iv`c hY qy swnUM swirAW nUM aus nUM bcwaux leI koeI auprwlw krnw cwhIdw hY[ izAwdw dyrI nw lw ky jldI ihMmq krnI cwhIdI hY[

pwxI piqAW nUM iksy kMm nhIN,

…………………………

bKq Akl syqI Akl pwvxy dw[

kvI kihMdw hY ik swnUM dyS iv`c cldI isAwsI rwjnIqI nUM PVHnw cwhIdw hY[ Bwv AMgryz dy ip`TUAW nUM mwrnw cwhIdw hY jo AMgryz dIAW jVHW hn[ jykr auh dyS nUM Awzwd krw ky rihxw cwhMudy hn qW aunHW nUM dyS dy ZdwrW nUM mwrnw pvygw[ikauNik aunHW dw m`Qw hux bhuq huiSAwr lokW nwl l`gw hY[

g`lW PokIAW nwl nw kMm huMdy,

…………………………..

ijnHW SOk ShIdIAW pwvxy dw[

kvI Anuswr hux AwzwdI leI Xu`D mcwaux dw smW Aw igAw[ ijs kwrn hux PokIAW g`lW nwl nhIN srnw[ Zdr A^bwr nUM k`F ky swry dyS iv`c Zdr mcwaux dw smW Aw igAw hY[ Bwv aunHW nUM hiQAwr cu`k ky ShId hox leI mYdwn iv`c ku`d pYxw cwhIdw hY[ ikauNik jo kOm leI ShId huMdy hn aunHW dw nW sdw zhwn iv`c Amr rihMdw hY[ ies leI aunHW nUM ip`Cy htx dI QW AwzwdI leI lVHnw cwhIdw hY[

kyVy rwq AMdr qusW msq bYTy,

……………………………

JgVy JgV ihMdU muslmwn vwly[

kvI BwrqI lokW nUM sMboDn krdw hoieAw kihMdw hY ik auh ikMnW g`lW iv`c msq bYTy hn[ jd ik nwl dy dyS jpwn vrgy ik`QoN qoN ikQy phuMc gey hn[ pr BwrqI lok dyS dI AwzwdI dw i^Awl C`f ky dIn-mzHb dy ip`Cy l`g ky ihMdU muslmwn dy JgVy iv`c l`gy hoey hn[

hIrw ihMd aunHW  Kwk rol id`qw,

…………………………….

im`qr nhIN jo dZw kmwx vwly[

kvI AMgryzW dy Pu`t pwE Aqy rwj kro nIqI qy ivAMZ krdw hoieAw AwKdw hY ik AMgryzW ny Drm-mjHb dy rOly pvw ky Bwrq dI kOmI eykqw nUM BMg kr idqw hY Aqy ਹੀਰੇ vrgy Bwrq nUM im`tI iv`c rol id`qw hY[ jykr ihMdU Drm iv`c gW dw mws Kwxw Aqy muslmwn Drm iv`c sUr dw mws Kwxw ienHW DrmW nUM du`K idMdw hY qW AMgryz ienHW ਦੋਹਾਂ nUM KWdy hn[ ies leI ienHW pwpIAW dyS qoN bwhr k`Fxw cwhIdw hY ikauNik ieh AMgryzW ienHW dy Drm dy dIn eImwn dy vYrI hn[ ikauNik rwjnIiqk ikqwbW iv`c iliKAw hoieAw hY jo dgw kਰਨ auh im`qr nhIN ho skdy[

Bu`Ky mrn b`cy kwl nwl swfy,

…………………………

Bu`Ky mrn grIb dukwn vwly[

ies bMd iv`c kvI AMgryzW dI tYks Aqy lgwn dI nIqI qy ivAMZ krdw ilKdw hY ik KyqW iv`c kMm kr ky kxk pYdw krn vwly ikswnW dy b`cy Bu`Ky mr rhy hn[ aunHW nUM Kwx nUM jON imldy hn[ pr aunHW dI kmweI AMgryz lgwn duAwrw Kw rhy hn ik dukwnW vwly vI ivcwry Bu`Ky mr rhy hn[

dyS Awpxy iv`c ikauN cu`p bYTy,

………………………….

isMG sUrmy Xu`D mcwx vwly[

ies kwiv bMd iv`c keI dyS qoN bwhr vwly gdrIAW Aqy hor lokW nUM AwKdy hn ik auh Awpxy dyS iv`c ikauN cu`p bYTy hn [ aunHW dw rOlw bwhr iksy ny nhIN suxnw[ aunHW nUM dyS dy AMdr jw ky ihMdU, muslmwn Aqy fogry Awid bhwdr sYinkW nUM pltxW bxw ky AMgryzW ivru`D ^brdwr krvw dyxw cwhIdw hY[

qwkq koeI nw bVI iPrMgIAW dI,

…………………………….

Kwqr kOm jo kSt auTOx vwly[

ies pRsMg iv`c kvI pMjwbIAW dI bhwdrI dI pRSMsw krdw hoieAw ilKdw hY ik AMgryzI swmrwj kol qwkq izAwdw nhIN hY[ jykr swry BwrqI lok iml ky AMgryzW ivru`D bgwvq krn ikauNik sMswr dy Xu~D iv~c ienHW hI BwrqI lokW ny bVI bhwdrI nwl brmw, imsr qy cIn dy moricAW qy ij`q pRwpq kIqI sI[ swnUM Awpxy Awp qy Srm AwauxI cwhIdI hY ik AsIN AMgryzW leI gulwm bx ky sMswr Xu`D leI lVy[ swnUM Srm nwl mr jwxw cwhIdw hY ik AsIN gulwmI krdy hW[ AsIN bVy FIT qy bySrm ho gey hW[ swfy v`fy gurU swfy bzurg bVI Swn vwly sn[ pr AsIN Awpxy vifAW dIAW Swnw nUM im`tI iv`c rol id`qw[ pr jo kOm leI Awpxy Awp qy kSt auTwauNdy hn[hmySW jhwn iv`c siqkwirAw jWdw hY[

 6. ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ (ਫੀਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ)

                                         ਰਵਿੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ

                                         ਰੋਲ ਨੰ:-926

ਬਾਬੂ ਫੀਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ ਦਾ ਜਨਮ 1898 ਈ: ਵਿੱਚ ਚੌਧਰੀ ਬੀਰ ਖਾਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਜੋ ਰੇਲਵੇ ਪੁਲਿਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸਨ। ਆਪ ਦਾ ਦਾਦਕਾ ਪਿੰਡ ਤੋਲੇ ਨੰਗਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹੀ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਖ਼ੂਬ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਸ਼ੌਕ ਕਾਰਨ ਉਰਦੂ, ਪੰਜਾਬੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਆਲਮ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲ ਤੇ ਆਰੂਜ਼ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਕਵੀ ਬਣੇ। ਸ਼ਰਫ਼ ਉਸਤਾਦ ਮਹੁੰਮਦ ਹਮਦਮ ਦਾ ਸ਼ਾਗਿਰਦ ਸੀ। ਸਟੇਜੀ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬੂ ਫੀਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ ਦੀ ਝੰਡੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਤਾ ਸਿੰਘ ਤੀਰ, ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂਰਪੁਰੀ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ ਵਰਗੇ ਧੁਨੰਤਰਾਂ ਨਾਲ ਭਿੜਦਾ ਅਤੇ ਅਕਸਰ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ਤੇ ਆਉਂਦਾ । ਇਹ ਸ਼ਰਫ ਨੂੰ ਹੀ ਹਾਸਿਲ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੁਲਬੁਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਅਕਸਰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਵੀ ਆਖਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਬੂ ਫੀਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ ਆਪਣੀ ਠੇਠ ਬੋਲੀ ਲਈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਉਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੜੀ ਮਾਂਜੀ ਤੇ ਸੁਆਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਬੈਂਤ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਸੀ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੁੱਖ ਦੇ ਕੀਰਨੇ, ਲਾਲਾ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆ, ਸ਼ਰਫ ਹੁਲਾਰੇ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਲੀਆਂ, ਨੂਰੀ ਦਰਸ਼ਨ, ਸ਼ਰਫ ਸੁਨੇਹੇ , ਸ਼ੀਹਰਫੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ, ਨੂਰਾਨੀ  ਕਿਰਨਾਂ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।

            ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ:- ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਂ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਈ. ਜਲ੍ਹਿਆ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਡਾਇਰ ਨੇ ਵਿਸਾਖੀ ਵੇਲੇ ਦਿਨ ਨਿਹੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ। ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਡੁਲਿਆ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਸਤਰੀ- ਮਰਦ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਿਸ਼ੀਆਂ ਜਦੋਂ ਡਾਇਰ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਥਿਤ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ  ਗਏ ਸਨ।

ਵਿਆਖਿਆ

ਨਾਦਰ-ਗਦਰੀ ਵੀ ਹਿੰਦ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਈ ਏ,

.................................................

ਲੱਗਾ ਕਰਨ ਜੋ ਬਿਆਨ ਏਥੇ।

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਪਰ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਵਰਗੇ ਹਮਲਵਾਰਾਂ ਨੇ ਗਦਰ ਮਚਾਇਆ ਸੀ,ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨੇ ਝੁਲਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਹੜੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਾਂ ਕਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਏ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜੋ ਜਰਨਲ ਉਡਵਾਇਰ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ  ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਇਆ ਅਤੇ  ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਡਵਾਇਰ ਨੇ ਵੀ ਹੁਕਮ ਪਰਵਾਨ ਭਾਵ ਮੰਨ ਲਏ। ਕਵੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਦੇਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਜਮਦੂਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕੰਬ ਉਠੇ ਸਨ।

ਕੀਤੀ ਰਾਖੀ ਵਿਸਾਖੀ ਵਿੱਚ ਜਹੀ ਸਾਡੀ,

..............................................

ਦਿੱਤੀ ਤੜਫ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੀ ਜਾਣ ਏਥੇ ।

ਕਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਸਮੇਂ ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਉੱਪਰ ਝੁੱਲੀ ਹਨੇਰੀ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਾਡੀ ਅਜਿਹੀ ਰਾਖੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸਦੇ ਉਲਟਾ ਸ਼ੈਤਾਨਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਖਤਰਨਾਕ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੇ ਇੱਕਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਨਿਹੱਥੇ ਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਜਲ੍ਹਿਆ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੁਆਨ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਰਮਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਉਥੋਂ ਭੱਜਣ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਤੜਫ-ਤੜਫ ਕੇ ਏਥੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।

ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਨਾ ਕੇਸ ਨਾ ਵੇਸ ਦੀ ਸੀ,

.                       ........................................

ਵਾਂਗੂੰ ਬਕਰੇ ਕੀਤਾ ਕੁਰਬਾਨ ਏਥੇ।

ਕਈ ਜਲ੍ਹਿਆ ਵਾਲੇ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਧ-ਬੁੱਧ ਹੀ ਖੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪੂੰ ਦੀ ਵੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਰਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੀ ਏਥੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਯੂਸਫ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁੱਦ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਤਿਹਾਏ ਮਰ ਗਏ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਇੱਕਠ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਵਿਆਹ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਮਹਿੰਦੀ ਵੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ  ਉੱਤਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਏਥੇ ਮਰਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜ਼ੁਲਮ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਭਾਵ ਹਿੰਦ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਬੱਕਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੁਰੀ ਮੌਤ ਮਾਰ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਕਿਧਰੇ ਤੜਫਦੇ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਸਹਿਕਦੇ ਸਨ,

..............................................

ਰਲਿਆ ਖ਼ੂਨ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਏਥੇ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਮਰਦੇ ਹੋਏ ਤੜਫ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਲਕ ਕੇ ਜਾਨ ਗਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਲੋਕ ਇਸ ਨਾਲ ਤੜਫ਼ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਪੰਛੀ ਪਾਣੀ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਤੜਫਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਖੂਨੋ-ਖੂਨੀ ਹੋਏ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ਕਵੀ ਅੱਗੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਰੱਬ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰੂਪ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਜਮਜਮ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਗੰਗਾ ਏਥੇ ਇੱਕਠੀ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਖੂਨ ਏਥੇ ਹੀ ਰਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਵਰ੍ਹੇ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਹੀਦਾ ਦਾ ਸੋਗ ਲੈ ਕੇ,

.....................................

ਮਰ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੰਤ ਜਵਾਨ ਏਥੇ।

ਕਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਾਲ ਇਸ ਕਾਂਢ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਲੋਕ ਏਥੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਭੈਣਾ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੁਆਨ ਵੀਰਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀਆ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੋਹਣੇ ਚੰਦ ਵਰਗੇ ਵੀਰ ਵੀ ਏਥੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਦਮ ਤੋੜ ਕੇ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੜੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਰੋਂਦੀ ਰਹੂਗੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੇਸ਼ ਆਜ਼ਾਦ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਨਾ ਉਹ ਜੀਉਂਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਮੋਇਆਂ,

.............................................

ਜਦੋਂ ਵੇਖੀਏ ਲੱਗੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਏਥੇ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਨਾ ਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜੁਆਨ ਏਥੇ ਮਰ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਉ ਵੀ ਏਥੇ ਮਰ ਗਏ ਸਨ ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨ ਏਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਦੀਆ ਤੱਕ ਉਹ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਜਲ੍ਹਿਆ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਵੱਜਣ ਦੀ ਚੀਸ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਆਖਰ ਤੀਕ ਨਾ ਜਾਣਗੇ ਕਦੇ ਸੀਤੇ,

.........................................

ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਹੇ ਨਾਦਾਨ ਏਥੇ।

ਕਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਖਿਰ ਤੱਕ ਉਹ ਜ਼ਖਮ ਨਹੀਂ ਸੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਹੜੇ ਆਸ਼ਕ ਭਾਵ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ‘ਤੇ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੇ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਾਕਮਾਂ,ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਰਗਾ ਜ਼ੁਲਮ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਿਪਾਹੀ ਅਜਿਹੇ ਪਾਪੀ ਨਾਦਾਨ ਬਣੇ ਰਹੇ ਕਿ  ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਨਾ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂਆਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ।

ਕੋਲ ਤਖਤ –ਅਕਾਲ ਬਿਰਾਜਦਾ ਏ,

..........................................

ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਏਥੇ।

 ਉਪਰੋਕਤ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਾਲਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕੋਲ ਆਕਾਲ ਤਖਤ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸਿੰਘਾਂਸਣ ਵੀ ਬਿਰਾਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਏਥੇ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਲੋਕ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋ-ਰੋ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦਾ ਤੇ ਡਾਇਰ ਦਾ ਕਰਜਾ ਕਦੋਂ ਲਾਹੁਣਗੇ । ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਫੀਰੋਜ਼ਦੀਨ ਸ਼ਰਫ਼ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਇਸ ਘਟਨਾ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰੁਲੀ ਪਈ ਹੈ।

8. sUrbIr AkwlI bhwdro jI (ikSn isMG gVg`j)

‘sUrbIr AkwlI bhwdro jI’ kivqw ‘ikSn isMG gVg`j’ duAwrw ilKI geI hY[

jnm sQwn-ikSn isMG dw jnm ipMf vifMg ijlHW jlMDr dy srdwr Pqih isMG dy Gr  hoieAw ienHW dw smW(1891-1926) q`k dw hY[

jIvn- ikSn isMG POj iv`c nOkrI krdy sI, nOkrI drimAwn vI auh is`KI pRcwr leI XqnSIl sn[ jilHAW vwly bwg dI Gtnw qoN bwAd aus dy mn iv`c dyS BgqI dw jzbw qIbr ho igAw Aqy nnkwxw swihb iv`c hoey swky qoN bwAd auh nOkrI C`f ky AkwlI dl dy sk`qr bxy[

rcnw-ikSn isMG gVg`j dIAW kivqwvW smkwlI pricAW- pMQ, gVg`j AkwlI, b`br AkwlI duAwrw AKbwrW iv`c CpdIAW rihMdIAW sn[ aunHW dIAW kivqwvW dy iv~c b`br lihr dy mwstr moqw isMG dw nwiek icRqx sI Aqy smUh ^wlsw pMQ dI eykqw Aqy cVHdI klw leI ArjoeIAW sn[

AsIN kih skdy hW ik hr lihr swihq isrjx leI pRyrk huMdI hY qy iesdy ault  swihq vI iksy lihr leI pRyrk SkqI bxdw hY[ vIhvIN sdI iv`c Zdr-lihr, AkwlI-lihr, b`br AkwlI lihr, kRWqI-lihr, ikswn-lihr qy nkslI–lihr nUM ie`k ivSyS nukqy qoN ‘juJwrU- lihrW’ dy v`K-v`K pVw mMinAw jw skdw hY[ ienHW lihrW dy kwrn jo swihq ricAw igAw, auh vDyry krky kivqw iv`c hY[ ieh swrI dI swrI kivqw vsqU-muKI qy lok muKI hY[ kvIAW ny jo kuJ ikhw, is`Dw lokW nUM aunHW dI is~DI swdI bolI iv`c ikhw qy Awpxw tIcw spS`t kIqw[

     AkwlI lihr dy AwgU mhMqW qy AMgryzW dohW nwl nij`Tx leI ij`Qy SWqmeI FMgW dI vrqoN qy vkwlq krdy sn, au~Qy b`br-AkwlI sRI gurU goibMd isMG jI dy j&rnwmy ivcly iSAr “cMU kwr Aj hmw hIlqy dr-guzSq” Anuswr qlvwr dI ਮੁੱਠI qy h`Q r`Kky vYrI dw twkrw krnw ਠੀਕ smJdy sn[ nnkwxw swihb dy swky ny AkwlIAW dy nUM cuxOqI id`qI ijs nUM ‘gurU ky bwg’ dy morcy dy smyN ivdySI hkUmq dI vihSI nIqI ny hor vI roh cVw id`qw[ ikSn isMG gVg`j qy mwstr moqw isMG dI igRPqwrI leI inkly vwrMtW kwrn duAwby ‘c nvIN pRcwr lihr cl peI sI[ lihr clwaux vwly ikSn iSMG gVg`j hI sn ijnHW ny is`K ieiqhws ,is`K rwj, gurduAwirAW dI AwzwdI, AMgryz dw jbr Awid iviSAW au~pr kivqwvW ilK ky lokW iv~c nvIN cyqnw pYdw kr id`qI[ ies cyqnw nwl b`br lihr mzbUq hMudI geI[ ikSn isMG gVg`j qoN ibnHW ies lihr iv`c keI Aijhy XoDy vI Swiml hoey, jo joSIlI kivqw ilKdy sn qy styjW qy aucwrdy sn[  

      b`br-lihr dw smW 1920 qoN 1944 q`k imiQAw jw skdw hY BwvyN iesdI zobn ru`q hI k`krW ny Kw leI[ 1926 qoN ip`CoN qW koeI twvW twvW Pu~l hI iKiVAw [ b`br –lihr dy pihly pVwA iv`c ‘gurduAwry’ ‘is~K rwj’ qy mwstr moqw isMG Awm ivSy hn[ ikSn isMG gVg`j qy suMdr isMG dIAW kivqwvW ies smyN nwl sMbMiDq hn[

b`br-lihr AkwlI-lihr dy aus ros iv`coN aupjI jo swkw nnkwxw dI pRqIikRAw sI[ 20 PrvrI 1921 nUM mhMq nrwiex dws vloN nIcqw qy kTorqw Bry kwry ny is`K jgq nUM BVkw id`qw[ hkUmq dI mhMq-p`KI nIqI ny joSIly is~KW dy h`Q iv`c qlvwr dI mu~TI qy Dr id`qy[mwstr moqw isMG qy ikSn isMG gVg`j mShUr ho gey[ aunHW duAwby ‘c c`krvrqI j`Qw bxwieAW qy hkUmq ivroDI pRcwr dw hV lY AWdw, iPr hkUmq ny kuJ JolI Ju`kw nUM ienwmW dy lwlc id`qy[ 6 jUn, 1922 nUM mwstr moqw isMG jI nUM aunHW dy ipMf ‘pwqrw’ ‘coN igRPqwr kr ilAw igAw[ ies igRPqwrI nwl c`krvrqIAW nUM grm nIqI Dwrn kwrn leI mzbUr hoxw ipAw[ Agsq 1922 iv`c “b`br AkwlI jQw” sMgiTq kIqw igAw ijs iv`c muKI AwgU krm isMG b`br qy ikSn isMG gVg`j sn[ 26 PrvrI 1923 nUM ikSn isMG nUM igRPqwr kIqw Aqy 27 PrvrI 1926 nUM 6 swQIAW smyq &WsI lgw id`qI geI[ ikSn isMG zoSIlw BwSn idMdy sn Aqy roh BrI kivqw pVHdy sn[ fw. gurcrn isMG aunHW bwry ilKdy hn ik auh krm-Kyqr qy klm Kyqr dohW hI p`KW iv`c b`br AkwlI lihr dI isrmOr SKSIAq sn[ auh b`br lihr dw idl vI sn qy idmwg vI[ aunHW dIAW kivqwvW iv`c lihr dy ZdwrW leI nPrq sI[ AMgryzW au~pr ivAMZ sI Aqy b`br lihr dy AwiSAW pRqI joS sI[ srIr dy nwSmwn hox dI Dwrnw nUM aunHW ny dyS BgqI dI Bwvnw iv`c Fwl ky kivqw iv`c pyS kIqw[

kvI ies kivqw ‘sUrbIr AkwlI bhwdro jI’ iv`c AMgryzW au~pr ivAMg k`sdw hoieAw ilKdw hY[ AMgryzW pRqI n&rq pYdw krdw hY[ lokW nUM AMgryzW dy iKlw& lVHn leI aunHW dy mnW iv`c n&rq pYdw krdw hY[hmySW iqAwr rihx leI kihMdw hY jo zulm AMgryzW ny lokW au~qy kIqy aunWH dw ies dy mn qy fMUGw Asr ipAw[ kvI ienHW lweInW iv`c ilKdw hY[

sUrbIr AkwlI bhwdro jI,

………………………..

ipAwry guru dw vwk Bulwvxw nhIN[

      auprokq sqrW iv`c kvI kihMdw hY ik Awpxy sUrbIr bhwdr Bwv lokW nUM ik qusIN Awpxy ic`q Bwv mn nUM Afol r`Kxw folx nw dyxw Aqy Gbrwauxw nhIN[ AwpW AMgryzW iKlw& lVHnw hY Aqy gurU goibMd isMG ijs qrHW liVHAw ausy qrHW AwpW vI gurU nUM Xwd krky AMgryz dw ft ky mukwblw krnw hY[

is`KI mwrg iv`c r`K ky kdm Syro,

……………………………..                                                

mw&I mMgx dw iKAwl ilAwvxw nhIN[

     auprokq sqrW iv`c kvI kihMdw hY rwh qoN ip`CoN nhIN htxw Aqy Gbrwauxw nhIN jy AwpW nUM jylH vI jwxw ipAw,&WsI vI l`gxw ipAw qW h`s ky &WsI cVH jweIE[ mw&I mMgx dw iKAwl idl iv`c iblkul nhIN ilAwauxw[ Bwv AMgryzW dy A`gy iblkul Jukxw nhIN[

kSt sihx nUM irdy sumyr kr lE,

………………………………..

BWfw BMnIE sIs brqwnIAW dy[

     auprokq sqrW iv`c kvI ilKdw hY ik qusIN kSt sihx krny Aqy Awpxy idl nUM kTor bxwauxw hY[ jykr AMgryz quhwnUM lwlc dyx qW qusIN lwlc iv`c nhIN Awauxw [ dyS au~qoN AwpxI jwn vwr dyxI hY[ pr Awpxy Drm nUM C`fxw nhIN[ AMgryzW dw Zulwm nhIN hoxw, QoVy idnW dw sMswr mylw hY Bwv hr bMdw ie`klw AwauNdw hY Aqy dunIAW qoN clw jwxw hY[ pRMqU AwpxI is~KI isdk nUM dwZ nhIN l`gx dyxw[ Drm AwpW nUM muV ky nhIN imlxw[ hr bMdw hI sMswr qoN jWdw hY[ jdoN srIr ‘c Awqmw inkl geI qW kW Aqy ku`qy vI ies nUM Kwx nUM iqAwr nhIN hoxgy[ AwpW ieMglYNf dy AMgryzW dw BWfw BMnxw hY aunHW dy iKlw& lVHnw hY ijhVy AwpW nUM lu`t rhy hn[ kvI kihMdw hY ik vkq Bwv bIiqAW smW muV ky h`Q nhIN Awauxw[

      AMq iv`c AsIN kih skdy hW ik ikSn isMG gVg`j dI ies kivqw ‘sUrbIr AkwlI bhwdro jI’ rwhIN AMgryzW au~pr ਰੋਸ sI Aqy b`br lihr dy AwiSAW pRqI zoS sI[ srIr dy nwSvwn hox dI Dwrnw nUM aunHW ny dyS BgqI dI Bwvnw iv`c Fwl ky kivqw iv`c pyS kIqw[ jilHAW vwly bwg dI Gtnw dw aunHW dy mn qy fUMGw Asr ipAw, AMgryzW dy iKlw& aus dy mn iv`c n&rq pYdw ho geI Aqy lokW nUM aunHW dy ivru`D lVHn leI iqAwr krn l`gw[ ieh kivqw kvI dI CMd-bMd kivqw hY[ ies qrHW kvI ny swnUM AMgryzW ivru`D Gol krn dw sMdyS id`qw hY[

                       9.ਭੇਜੇ ਤਾਰ ਵੈਸਰਾ ਜੀ (ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ)

ਤੇਜਿੰਦਰ ਕੌਰ

                                   ਰੋਲ ਨੰ:-932

ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ- ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਅਗਸਤ, 1894 ਈ. ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਸਾਹੋਕੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾਂ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ (ਹੁਣ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੋਗਾ) ਬਰਤਾਨਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਧਮਾਲੀ ਖਾਂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂਅ ਜਿਉਣੀ ਸੀ। ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦੇ ਚਾਰ ਭੈਣਾਂ ਸਨ।

ਬਚਪਨ ਤੇ ਸਿੱਖਿਆਂ – ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦਾ ਬਚਪਨ ਦਾ ਨਾਂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਖਾਨ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਬੰਬੀਹਾ ਭਾਈ ਤੋਂ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ। ਦਸਵੀਂ ਬਰਜਿੰਦਰਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਰਸੂਲ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ੳਵਰਸੀਅਰ(ਐੱਸ.ਓ. ਸੈਕਸ਼ਨਲ ਆਫੀਸਰ) ਦਾ ਡਿਪਲੋਮਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਰੀਗੇਸ਼ਨ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।

ਵਿਆਹ- ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦੇ ਚਾਰ ਵਿਆਹ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ-ਭਾਗੋ ਬੇਗਮ, ਰਹਿਮਤ ਬੀਬੀ, ਫਤਿਮਾ ਅਤੇ ਦੌਲਤ ਬੀਬੀ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੀਬੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਚਾਰ ਬੇਟੇ ਤੇ ਦੋ ਬੇਟੀਆਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ।

ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ- ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਅਥਲੀਟ,ਲੰਮੀ ਛਾਲ ਲਗਾਉਣ, ਕ੍ਰਿਕਟ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਅਤੇ ਫੁਟਬਾਲ ਖੇਡ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆਂ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਟਾਈਮ ਉਹ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦਾ ਕਪਤਾਨ ਅਤੇ ਡਿਪਲੋਮਾ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਫੁਟਬਾਲ ਦੇ ਚੰਗੇ ਖਿਡਾਰੀ ਵਜੋਂ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ।

ਕਵੀਸ਼ਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ-ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਉੱਘੇ ਕਵੀਸ਼ਰ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਹਿਰੀ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ “ਹੀਰ ਰਜਬ ਅਲੀ” ਨਾਲ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਪਿਛੋਕੜ- ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦਾ ਚਾਚਾ ਰਤਨ ਖਾਂ ਖੁਦ ਵਧੀਆਂ ਕਵੀਸ਼ਰ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਿਛਾ ਪਿੰਡ ਫੂਲ ਦਾ ਸੀ।

ਖਿਤਾਬ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ-ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਨੂੰ 25 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਦੋ ਵਾਰੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿੱਸੇ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆ।ਹੀਰ-ਰਾਝਾਂ,ਮਿਰਜ਼ਾ-ਸਾਹਿਬਾ,ਸੋਹਣੀ-ਮਾਹੀਵਾਲ, ਸੱਸੀ-ਪੰਨੂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਿੰਦੂ ਮਿਥਿਹਾਸ, ਰਮਾਇਣ, ਪੂਰਨ ਭਗਤ ਅਤੇ ਕੌਲਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।

ਨੌਕਰੀ ਛੱਡਣਾ-ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਨੇ ਨੌਕਰੀ ਦੀਆਂ ਸੱਮਸਿਆਵਾਂ ਕਰਨ 1940 ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਬਦਲ ਕੇ ਕਾਲਾ ਟਿੱਬਾ ਕਰ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ 1947 ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੇ ਰਿਹੇ।

1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ-ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਸਰੱਹਦ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਤੜਪ,ਪਿੰਡ ਦੀ ਜੂਹ,ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਮਨੋਂ ਨਾ ਵਿਸਾਰ ਸਕਿਆ। ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੀ-ਐੱਚ.ਡੀ., ਐੱਮ.ਫਿਲ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆ।

ਮੌਤ-ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦੀ ਮੌਤ 6 ਜੂਨ,1979 ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਆਪ ਦੀ ਉਮਰ 84 ਵਰ੍ਹਿਆ ਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸੰਗ-ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ “ਭੇਜੇ ਤਾਰ ਵੈਸਰਾ ਜੀ” ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਹੈ।

ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ-ਗਾਇਕੀ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਅੰਦਾਜ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਾਇਕ ਹੀ ਸਾਜਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਜਨਮ ਮਾਲਵੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੇ ਉੱਚੀ ਅਤੇ ਲਚਕਦਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਛੰਦ-ਬੰਦ ਕਵਿਤਾ ਗਾਉਣ ਨੂੰ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿਆਹ, ਮੇਲਿਆਂ, ਦੀਵਾਨ ਅਤੇ ਮਹਿਫਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦਲੇਰੀ ਜਾਂ ਬਹਾਦਰੀ ਬਾਰੇ ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸਨੂੰ ਵੀਰ ਰਸ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੁਰ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ।

ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਦੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦੋਹਰਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਵਿਆਖਿਆ

।। ਦੋਹਿਰਾ।।

ਮਾਰਿਆਂ ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਮੇਂ ਗੋਲੀ ਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼।

ਤਾਰ ਜਰੂਰੀ ਵੈਸਰਾ, ਦੇ ਲੰਡਨ ਨੂੰ ਭੇਜ।

ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਸਾਂਡਰਸ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਉਹ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵੈਸਰਾ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜਦਾ ਹੈ।

ਸੁੰਨ ਸਾਨ ਛੌਣੀਆਂ ਜੀ,

............................

ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਦੇ,ਛੌਣੀਆਂ ਪੱਟ ਲੋ

ਬਾਬੂ ਰਜਬ ਅਲੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਰੁਧ ਵਿਦਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵਿਦਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮੈਚ ਖੇਡਣੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੌਣਕਾਂ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈਆ। ਤਨਾਅ ਪੂਰਨ ਮਾਹੌਲ ਕਾਰਨ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੀ ਬੰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਚ ਖੇਡਣੇ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਬਾਲ ਕਿਤੇ ਰੁੜ੍ਹਦੀ ਫਿਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬੈਟ ਖੂੰਜੇ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਡਰ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ  ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਰੇਸ਼ਮੀ ਟਾਈ, ਸੂਟ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰੈਸ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰੁਮਾਲ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਟਾਈ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੈਸ ਕੀਤੇ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ।ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਰਨ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੰਗਲਿਆਂ ਜਾਂ ਘਰਾਂ  ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਨਿਕਲਦੇ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾੜ੍ਹਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਜਿੰਦਰਾ ਲਗਾ ਕੇ  ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੇਜ਼ਾਂ’ਤੇ ਰੋਟੀ ਸਜ਼ਾ ਕੇ ਖਾਣਾ ਵੀ  ਭੁੱਲ ਗਏ ਸਨ । ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਸੁੱਰਖਿਆ ਲਈ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਹਿਰਾ ਲਗਵਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵੈਸਰਾ  ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਪਿਸ ਲੰਡਨ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਹੈ।

ਹੱਥ ਲਾਏ ਮੈਲੀਆਂ ਜੀ,

..........................

ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਦੇ, ਛੌਣੀਆਂ ਪੱਟ ਲੋ।

ਜਦੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਉਹ ਗੋਰੀਆਂ ਜੋ ਹੱਥ ਲਾਏ ਮੈਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਹਰ ਵੇਲੇ ਗੇਮਾਂ ਖੇਡਦੀਆਂ ਸਨ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਗੇਮਾਂ ਛੱਡਗੀਆਂ ਸਨ। ਕਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇੰਨੀ ਕੁ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਗੋਰੀਆਂ ਮੇਮਾਂ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਵੀ ਵਹਾਉਣਾ ਭੁੱਲ ਗਈਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਉਲਝ ਕੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਗੋਰੀਆਂ ਮੇਮਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਜ-ਧੱਜ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਡਾਂਸ ਘਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੀ ਉਹ ਹਾਲਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੇਕ-ਕੱਪ ਵਾਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਧੂੜ ਜੰਮ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਸੈਂਟ ਅਤੇ ਵਿਸਕੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਨਾ ਭੁੱਲ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਨਿਕਲਦੇ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਡਾਂਸ ਘਰ ਅਤੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਲਈ ਵੀ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਜਾਂਦੇ ।ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਹੀ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਰੋ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਕੱਟ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵੈਸਰਾ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਗਈਆਂ ਪਾਟ ਜੁਰਾਬਾਂ ਜੀ

...............................

ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਦੇ, ਛੌਣੀਆਂ ਪੱਟ ਲੋ।

ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀਆਂ ਜੁਰਾਬਾਂ ਫੱਟ ਗਈਆਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਵੀਆਂ ਜੁਰਾਬਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਫੀਤੇ ਵੀ ਦਸਵੇਂ ਦਿਨ ਬੰਨਦੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਇੰਨੇ ਡਰਨ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਨਿਕਲਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਖੜ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਘੜੀ ਦੀ ਚੈਨ ਵੀ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ ਉਹ ਠੀਕ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ਉਹ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਪਕਾਏ ਭੋਜਨ ਕੇਕ ਤੇ ਬਿਸਕੁਟ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਿਨਾਂ ਮੱਖਣ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਕ ਖਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਫ਼ਸਰ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹੁਣ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਬੋਰੀ ਬਿਸਤਰਾ ਬੰਨ ਕੇ ਵਾਪਸ ਲੰਡਨ ਚਲੇ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਹੱਕ ਮੰਗਣ ਬਰਾਬਰ ਦੇ

.............................

ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਦੇ, ਛੌਣੀਆਂ ਪੱਟ ਲੋ।

ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਜਿਹੜੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ਼ੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਤਕਾਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਹੋ ਰਹੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਵਿੱਰੁਧ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਜਿੰਨੀ ਤਨਖਾਹ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਵੈਸਰਾ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਹੁਣ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹ ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖੋਂ ਘੱਟ ਰਹੇ। ਦੂਜਾ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਰਮਨ-ਇਟਲੀ ਤੋਂ ਮਾਰ ਖਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਭਾਵ ਕਿ ਇਟਲੀ- ਜਰਮਨੀ ਨਾਲ ਲੜ੍ਹਾਈ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜਨੀ ਠੀਕ ਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮਾਮਲਾ/ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਜਾਂ ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੈ। ਉਹ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦੇਣ। ਜੋ ਨਵੇਂ ਨੌਜਵਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹ ਅੰਘਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਨਾ ਉਠੌਂਦੇ ਸੀ,

..............................

ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਦੇ, ਛੌਣੀਆਂ ਪੱਟ ਲੋ।

ਇਸ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਫ਼ਸਰ ਵੈਸਰਾ  ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਇਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਵਾਪਿਸ ਚਲੇ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਡੀ ਭਲਾਈ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਸਰਦਾਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਰੁਧ ਵਿਦਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ  ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਵੈਸਰਾ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਰਦਾਰ ਜਰੂਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਊਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਸੀ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਿਧੀ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੇ ਹੁਣ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜੀ ਜਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ ਤੋਂ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਵਾਂਗ ਭਲੇ ਮਾਣਸਾਂ ਦੇ

.........................

ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਦੇ, ਛੌਣੀਆਂ ਪੱਟ ਲੋ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰ ਭਾਰਤੀ ਨੌਜਵਾਨ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਲੇ ਮਾਣਸਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣ। ਉਹ ਇੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੀਮ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆਂ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਮੋਢਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡੇਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਉਸ ਕੌਮ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਬਿਸਤਰੇ ਬੰਨਾਂ ਕੇ ਹੀ ਛੱਡਣਗੇ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਮਾਂ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਅਸੀਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਰਾਜ ਕਰ ਲਿਆਂ ਹੈ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਹੈ। ਵੈਸਰਾ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

10. ShId Bgq isMG dI GoVI (qwihr)

rwm luBwieAw qwihr- rwm luBwieAw qwihr dw jnm AMdwzn 1898 iv`c hoieAw mMinAw jWdw hY[ Swier rwm luBwieAw qwihr mIAWvwlI-srgoDy vwly pwsy dy sn[ aunHW ny d`isAw ik srdwr Bgq isMG dI &WsI dy ie`k mhIny mgroN JMg iv`c ShIdI jlsw hoieAw, ij`Qy aunHW ny AwpxI ieh GoVI suxweI[

dyS dI AwzwdI iv`c bhuq swry dyS BgqW ny Awpo-Awpxy FMg qrIikAW nwl ih`sw pwieAw hY, ies leI aunHW kYNdw k`tIAW, puils dIAW lwTIAW KwDIAW, nOkrIAW Cu`tIAW dyS inkwly hoey, pr ijhVy &WsIAW qy cVHy aunHW dI kurbwnI sB qoN v`fI hY[ dyS qoN jWnw vwrn vwly ShIdW iv`coN ShId Bgq isMG dw nW au~Gw hY[ ies GoVI iv`c qwihr swihb ny ivAwh dIAW swrIAW rsmW nUM sWg rUpk AlMkwr iv`c ibAwn kIqw hY[

rUpk p`K-ies GoVI dw kwiv-ivDwn lok kwiv dIAW GoVIAW vwlw hY[GoVI Aqy suhwg Awm krky ivAwhW-SwdIAW iv`c gwey jwx vwly gIq hn[ GoVI lVky vwilAW dy Gr gwieAw jwx vwlw gIq hY[ jd lVky dw ivAwh huMdw hY qW swfy pyNfU smwj iv`c lVky dy ivAwh dI ^uSI Aqy su`K SwqI leI ieh GoVI kwiv-rUp iv`c ausdIAW BYxW v`loN gwieAw jWdw hY[ ies qoN ielwvw lwVw GoVI au~pr bYT ky lwVI nUM ivAwhux vI jWdw hY[ iesy leI hI GoVI pMjwbI smwj iv`c bhu- pRcilq kwiv-rUp hY[

Bgq isMG dI GoVI dw ivSw- Bgq isMG dI GoVI dw ivSw aus dI ShIdI nwl sMbMiDq hY[ ijs smyN Bgq isMG nUM ShId krn leI &WsI qy cVHwieAw jWdw hY qW aus smyN kvI ny ivAwh dIAW swrIAW rsmW nUM rUpk AlMkwr iv`c vrq ilAw hY[ Swier ny mOq nUM lwVI bxw id`qw hY Aqy Bgq isMG dI ShIdI nUM rumWitk ibMb iv`c plt idMdw hY[ ies qrHW krky Swier ny lwVy nUM ShId iv`c bdlidAW nvyN ivcwrDwrk ArQ isrjy hn[

AwE nI BYxoN rl-iml gwvIey GoVIAW,

………………………………

Bgq isMG srdwr vy hW[

auprokq kwiv-sqrW iv`c kvI ShId hox jw rhy Bgq isMG nUM ie`k lwVI ivAwhux jw rhy lwVy dy rUp iv`c icqrdy hoey ilKdy hn ik A`j Bgq isMG mOq rUpI lwVI nUM ivAwhux c`ilAw hY [ ies leI swrI jM\ iqAwr hY Aqy swry Bgq vwsIAW nUM iml ky ausdIAW GoVIAW gwauxIAW cwhIdIAW hn[

&WsI dI topI vwlw mukt bxw ky,

…………………………….

pwxI qW pIqw au~qoN vwr vy hW[

kvI kihMdw hY ik ijs smyN Bgq isMG AwpxI mOq rUpI lwVI nUM ivAwhux jw irhw sI, BWv aus nUM &WsI dyx leI iljwieAw jw irhw sI qW aus smyN aus dy isr qy au~pr kwly rMg dI topI Bwv ishrw sjwieAw igAw hY Aqy ausdI mW Bwv Bwrq mW CMd gw ky ^uSI nwl pwxI vwr ky pINdI hY[

hMJUAW dy pwxI nwl Br ky GVolI,

………………………………

h`QkVIAW dw gwnW BeIAwr vy hW[

ienHW sqrW iv~c kvI aus idRS nUM icqrdw hY ijs smyN aus smyN Bgq isMG nUM &WsI leI iljwieAw jw irhw hY[ aus smyN aus dy h`Q h`QkVI dw gwnw bMinAw hoieAw hY Aqy aus dy h`QW au~pr AMgryz ny ^Un dI mihMdI lgw id`qI hY[ aus ny hMJUAW dI GVolI Br ky Awpxy dyS dI rwKI kIqI hY[

&WsI dy q^q nUM Kwrw bxw ky,

………………………….

BYxW dw r`KI vIrw Bwr vy hW[

kvI ny ienHW sqrW iv`c Bgq isMG dy &WsI dy qKq nUM aus dy nhweI-DoeI dy Sgn nwl icqirAw hY[ Bwv ik jo &WsI dw q^q hY ausdy nhwaux vwlw ptVw hY ijs au~pr auh cONkVI mwr ky bYTw hY qy GoVy dI vWg ausdy gl pYx vwlw &WsI dw r`sw hY[

mwqmI vwjy v~jdy bUhy Bwrq dy,

…………………………..

Lgn mhUrq ivcwr vy hW[

kvI Anuswr mhwqmw gWDI ny Bgq isMG dw ipqw bx ky lwVI mOq ivAwaux jw rhy dy swry Sgn kIqy qy A`j Bwrq dyS dy duAwr qoN ^uSI vwlI SihnweI dI QW mwqmI mwrU rwg v`j irhw hY[

hrI ikRSn vI qyrw bixAw hY sWFU,

………………………………

quirAw ey qUM qW ivckwr vy hW[

kvI Anuswr ijs qrHW hrI ikRSn ny ShIdI pRwpq kIqI hY, ausy qrHW Bgq isMG ny vI ShIdI pRwpq kr leI hY[ dohW ny mOq rUpI lwVI ivAwhI hY, ies leI dovyN hI Bwrq  dI AwzwdI cwhuMdy sn Aqy suKdyv ny Bgq isMG dy srvwly bx ky dyS dI Awzwd leI ShIdI pRwpq kIqI hY qy Bgq isMG Awp aunHW dy ivckwr quirAw Aw irhw hY[

pYNqI kroV qyry jW\I vy lwiVAw,

…………………………….

qwihr vI hoey ny qeIAwr vy hW[

kvI Anuswr jdoN Bgq isMG nUM &WsI id`qI geI qW swry Bwrq vwsI AMgryzW dy ivru`D ho gey Bwv swrw Bwrq jw\IAW dy rUp iv`c dyS nUM Awzwd krwaux leI qur ipAw[ swry Bwrq-vwsI AMgrzW ivr`uD sMGrS krn l`gy[ ies qrHW kvI vI ies AwzwdI dy sMGrS iv`c ih`sw pwaux leI iqAwr hY[

12. izMdgI dw hwl (swDU dXw isMG Awir&)

“dXw isMG vYrwg dy iv`c jilAw,

myry vWgrw amr jvwn hovy,”

19 vI. sdI dy AMqly dhwky iv`c mwlvy dI DrqI ny pMjwbI swihq dI lVI iv`c ie`k Anmol moqI dw vwDw kIqw[ ijsdI cmk-dmk pMjwbI swihq dy Kyqr qy BgqI Kyqr iv`c ie`k invyklw sQwn r`KdI hY[ auh kvI ‘swDU dXw isMG Awir&’ hY[ Sok dI g`l ieh hY ik pMjwbI swihq dy ivdvwnW ny iesdI lyKxI nwl inAW nhIN kIqw[ swDU dI kivqw jW kih lvo srvoqm rcnw ‘izMdgI dw iblws’ mwlvy dy hr ipMf-ipMf ivc suixAw zrUr hovygw[

jnm- Awir& dw jnm mwlvy dy ie`k Gu`g vsdy ipMf jlwlwbwd pUrbI qihsIl zIrw, izlHW iProjpur ivKy 26 dsMbr 1894 nUM sRIo sMqw dy Gr hoieAw[ ieh mjHbI is`K Grwxy nwl sMbMiDq sn[ ipqw dw suBwA rsIAw hox krky Awir& dw suBwA vI rsIAw sI qy ienHW dI mwqw jI dw nW rwm dyvI sI[

bcpn qy muFlI iv`idAw- Awir& dw pirvwr mzUdr SRyxI nwl sMbMiDq sI[ Awir& nUM pVHn dI rucI sI pr AwriQkqw dy kwrn aunHW dI ieh rucI pUrI nw ho skI[ ikhw jw jWdw hY ik aunHW GridAw qoN corI Gwh Koq ky vyc id`qw qy bwl aupdyS KrId ky pVHn leI bwbw qyj isMG dy gurU duAwry jWdy[ ies lok- ipRX kvI dy pRmu`K iv`idAw dwqw bwbw SwdI KW sn[ ijnHW qoN aunHW ny ArbI &wrsI dI dIiKAw pRwpq kIqI[ Awir& Gr qoN bwhr sVk ‘qy ku`lI bxw ky rihMdy sn[ Awir& ny gurU-gRMQ swihb dw pwT hrI isMG qoN is`iKAw[

jlwlbwd ivKy au`Gy ivdvwn invws krdy sn[ ienHW ivdvwnW iv`coN hI iebrwihm mOlvI qoN aurdU dI pVweI qy suMdr isMG ptvwrI, mwstr munSI rwm K`qrI qoN &wrsI dI pVweI kIqI[ 19-20 swl dI aumr iv`c bwbw swvx dws qoN sMsikRqI dI pVweI pUrI kIqI[ ikhw jWdw ienHW ny ik`isAw dI pVHweI vI kIqI[

swDU dXw isMG Awir& dy jIvn nwl sMbMiDq swKIAW vI pRcilq hn[

Awir& dw ivAwh ieMdr kOr nwl (1918-19) iv`c hoieAw[ Awir& dy Gr Cy LVky do lVkIAW ny jnm ilAw[

pRis`D rcnwvW- SwdI KW kol pVHn jWidAw rsqy iv`c kbrisqwn AwauNdw sI[ kuJ kbrisqwn qy kuJ rwjnIiqk, smwijk siQqIAW dy pRBwv ADIn mOq vrgI cu`p aunHW dy jIvn iv`c CW geI qy ies krky aunHW dIAW kivqwvW iv`c QW-QW mOq dI A`tlqw bwry izkr imldw hY[ ijvyN-

“kr lY swDnw smJ lY mMn kihxw

s`dy ibnW aufIkdI gor hY jI……”

&nwh dw mkwn qy, izMdgI iblws qy spu`qr iblws aunHW dIAW pRis`D rcnwvW hn[ iesqoN ielwvw kuJ AxCpIAw vI hn[ Awir& dI kivqw dy iviSAW iv`c mOq dI A`tlqw, Dwrimk dwrSink ,sdwcwrk iviSAw dI ivAwiKAw hY[ Awir& dI BwSw iv`c v`fw vihx hY[ ie`k pwsy aurdU qy dUjy pwsy sMsikRq, ArbI, &wrsI qy ihMdI[ ausnUM CMdW dI vrqoN dI jwc sI[

6 Agsq 1946 iv`c Awir& dI mOq ho geI[

izMdgI dw hwl-

izMdgI iblws iv`coN sB qoN v`D pRis`D bMd izMdgI dw hwl 19 vyN swl dw hY[ bYNq CMd iv`c iliKAw hox krky Aksr gwiek styjW au~pr gwauNdy rihMdy hn[ ienHW pMkqIAW iv`c ie`k pwsy qW izMdgI dI nwSmwnqw nUM pyS kIqw hY qy dUjy pwsy izMdgI dIAW inAwmqW mwnx leI auqSwihq kIqw hY[

swDU dXw isMG Awir& dI ieh kivqw 19 vyN vrHy nUM pRqIk vjoN isrjdI hoeI, mOq dI A`tlqw drswauNdI hY[ ijvyN-

aunHI swl iv`c aUq nw soicAw qYN, sdw nhIN ……

…….dOlq iv`c zmIn dy pVI rihxI[

auprokq pMkqIAW ij`Qy izMdgI sdw nw rihx dI Bwv mOq dI A`tlqw drswauNdI hY, au`Qy izMdgI nUM mwnx dw sunyhw vI idMdIAw hn[

koeI roz qUM sVk qy sYr kr lY,

...........................................

gu`fI sdw nhIN jg qy cVHI rihxI

auprokq pMkqIAW ibAwn krdIAw hn, ik mnu`K dIAW sB vsqW jmIn qy rih  jWdIAW qy auh ikqy hor cilAw jWdw hY[ ies leI ikhw igAw ik aumr dy Fl jwx nwl husn Fl jWdw qy iksy idn aumr dI for  t`ut jWdI hY qy mnu`K nUM hmySW ie`ko-ijhw nhIN rihMdw[ ieh kudrq dw vrqwrw hY[

“qyz ryl dy vWgrW aumr cldI, sdw ibrK dy vWg nw jVHI rihxI[

……………………………..nw jVI rihxI[”

swDU isMG Awir& ny sqrW iv`c ikhw ik izMdgI hmySw nhIN rihMdI ey ryl vWg qyz-qyz cldI hY[ ie`k idn izMdgI ny Bwv ik swhW ny swfy srIr ‘coN inkl jwxw[ ie`k-nw-ie`k idn izMd ijsm qoN v`KrI ho jWdI hY qy kdy vI ibrK vWg Afol nhIN rihMdI[ ies leI Awir& AwpxIAW rcnwvW iv`c mOq dI scweI ibAwn krdw hY[

“dwrU bUtIAW lK ielwj kr lY,

……………………………

iv`c Akl nw AVI rihxI[”

izMdgI dI nwSvwnqw nUM drswauNdy hoey auh ilKdy hn ik ijMd ny qW ijsm C`f hI dyxw iksy dwrU bUtIAw jW hkIm dy twly mOq nhIN tlygI[ ijvyN iksy ndI jW smMudr iknwry bYTy jIx qy Acwnk bwj Jpt mwrdw auvyN hI mOq vI Acwnk hI Aw jwvygI Aqy iezrwiel(zmdUq) Acwnk ie`k idn Awvxgy qy Awpxy nwl lY jwvxgy[ mOq kdy vI AtkdI nhIN[

sohxy nYx nw rihx hmyS qweI,

………………………….

Blik nhIN jy gor qy mVI rihxI[

                                                                             

      Awir& dI kivqw izMdgI qoN bymuKqw dI kivqw hY[ aus Anuswr jIvn vI ie`k lVI iv`c nhIN cldw[ijvyN ik bcpn, jvwnI qy buFwpw jIvn dIAW iqMn AvsQw hn qy mnu`K nUM ieMnHw iv`coN guzrnw hI pYNdw hY[ auh hmySW sohxw nhIN rihMdw smyN dy Anuswr bdl jWdw auvyN hI mOq vI smyN Anuswr Aw jWdI hY[ Awir& drswauNdy ik kdy haUmy(mYN) iv`c nhIN jIxw cwhIdw[ ikauN jo ies sMswr ie`k Brm hY qy mnu`K AwvwgOx dy c`kr iv`c auliJAw rihMdw smyN Anuswr ivsr jWdw hY[ ie`QoN q`k ik ausdI mwVI jW kbr vI AxpCwqI ho jWdI hY jW kih lvo ik smW bdlx qy imtw id`qIAW jWdIAW hn[

dunIAW hY qih kIk i&nwh iP`lw,

…………ieh ielm ieh,

                                                                             

     Awir& dI kivqw mnu`K nUM sboiDq kIqI geI hY qy mOq dq fr dy ky sohxI izMdgI dI pRyrnw id`qI geI hY[ kvI dy Anuswr dunIAW ny ie`k idn ^qm ho jwxw hYY[ hmySw ie`Qy koeI cIz nhIN rihMdI[ kvI mnu~K nUM BMbl-BUisAW iv`c PisAw dyK ky kSt mihsUs  dw hY qy ies leI kihMdw hY ik hEUmy rihq jIvn guzwrnw cwhIdw hY[ ieh sMswr ie`k inMrqr vgdw vrqwrw jo ibnsdw, aupjdw rihMdw hY[ Awir& AwpxI Awqmw dI Awvwz iv`coN pUrw-pUrw s`c ibAwn krdw hY qy kihMdw ie`k idn Awqmw vI srIr nUM C`f jwvygI[

Awir& dI ies kivqw qoN ausdI kwiv-klw bwry pRmu`Kqw nzr AwauNdI hY[‘izMdgI dw hwl’ kivqw nUM Awir& ny ‘ijMdgI iblws’ rcnw iv`coN ricAw igAw hY[ hr dUjI quk dw cOQI sqr(quk) nwl qukWq-myl hY[

ijvyN-

….sdw nhIN Awrwm dI GVI rihxI

dOlq iv`c zmIn dy pVI rihxI

 swDU dXw isMG Awir& dI ies kivqw iv`coN keI ArbI &wrsI SbdW dI vrqoN vI hoeI hY[ ies qoN pqw cldw hY, ik Awir& nUM hornW BwSwvW dw vI kw&I igAwn dI ijvyN-

KudI, gumwn, klbUq, hkIm, Azl, qihkIkIk, &nwh, iP`lw, ielm Awid[Awir& nUM sMsikRq ,ihMdI, aurdU BwSvw dw igAwn vI vDyry sI[

ies qoN ielwvw ies kivqw iv`c aupmw, rUpk AlMkwr dI vrqoN vI hoeI hY[ ijvyN-

qyz ryl dy vWgrw aumr cldI,

sdw ibRK dy vWg nw jVI rihxI[

                       (aupmw AlMkwr)

ieQy izMdgI nUM qyz ryl dy nwl joiVAw igAw, Bwv ik aus(ryl) vWg izMdgI qyz-qyz cldI hY qy ibr^ vWg Afol nhIN hY[ aupmw AlMkwr iksy ie`k cIz dw dUjI cIz dI qulnw krn qy aupjdw hY[

ies qoN ielwvw kivqw iv`c iBAwnk rs vI pYdw huMdw hY[ Awir& ny mOq dI A`tlqw drsw ky mOq dw fr pwTk dy mn iv`c pYNdw kIqw hY[ ijvyN-

“mOq bwj dy vWgrw Jpt mwrU,

…………………………..

jwn sMG dy iv`c nw AVI rihxI[”

ies qrHW swnUM pqw cldw hY ik Awpxy smyN dw pRmu`K kvI sI[ aus nUM AlMkwr, CMd, BwSw, Awid dI vrqoN bwry smJ sI[

Awir& dI ieh kivqw Asl iv`c izMdgI dI bySKqw nUM drswauNdI hY[ aus leI sMswr nwSvwn hY, ijsny ie`k idn Kqm ho jwxw hY[ mOq At`l scweI hY[ ie`k nw ie`k idn sB kuJ ^qm ho jwxw hY[ ies qrWH auh izdgI nUM mwnx dw sunyhw idMdw hY qy haUmy rihq jIvn guzwrn dw vI[

13. JgVw cwh qy l`sI dw (bUtw isMG)

SyKUpurw ijlHy dw ie`k phwVIAW iv`c iGirAw Sihr sWglw ih`l hY[ ij`Qy srdwr gurpwl AroVw(K`qrI) Aqy srdwrnI qyj kOr dy Gr 9 meI 1919 nUM bUtw isMG ny jnm ilAw[ vMf qoN bwAd ieh ielwkw hux p`CmI pwiksqwn iv`c rih igAw hY[ jdoN bUtw isMG dw jnm hoieAw aunHW idnW iv`c pihlI ivSv jMg dw inbyVw ho cu`ikAw sI Aqy sMswr iv`c rUsI ienklwb dI crcw jorW qy sI[ bUtw isMG id`lI ivKy rylvy itkt klrk dI nOkrI krdw irhw[ bUtw isMG kuJ dyr Awpxy spu`qr puSipMdr isMG kol ibmwr rihx krky sqMbr 1983 nUM Akwl clwxw kr gey[

kivqw dy pRsMg bwry- jdoN ik`swkwrW ny prMpirk ik`sw-khwxIAW dy nwlo-nwl sQwnk rMgq dy ik`sy ilKxy SurU kIqy qW iesy smyN hI pMjwbI iv~c JgVw kwiv dw jnm huMdw hY[ p`ql kwiv vWg JgVw kwiv vI lok- kwiv rUp bx igAw hY[ lok prMprw ienHW dw mu`F nwQ prMprw q`k lY jWdI hY[ pMjwbI iv`c mwqrw dw JgVw, pVOpI-pVOpy dw JgVw, idaur BwbI dw JgVw imldy hn[ bUtw isMG dw iliKAw cwh qy l`sI dw JgVw keI kwrnW krky bhuq mh`qvpUrn hY[ ieh JgVw Ais~Dy FMg nwl p`CmI jIvn jWc dy drimAwn dI ivroDqweI Aqy qbdIlI nUM ie`ko vyly pkVdw hY[

kivqw dw rUp bwry- ies kivqw iv`c doihrw qy bYNq CMd dI vrqoN kIqI geI hY[ ies dI BwSw TyT pMjwbI hY[ ieh JgVw sMvwdI SYlI iv`c iliKAw igAw hY[ ies kivqw ivrlI vwrqwlwp qoN swnUM pUrbI Aqy p`CmI do siBAwcwrW dI AwpsI ivroDqw dw pqw c`ldw hY[

‘JgVw cwh qy l`sI’ kivqw dw kvI bUtw isMG ies kivqw nUM SurU krn qoN pihlw pRmwqmw dI ausqq krdw hY[ ijsnUM mMglwcrn ikhw jWdw hY[ ijvyN-

                        doihrw

gur nwnk ko bMdnw, krMU joV daU gQw[

klm pkV kr hwQ myN, ilKMU cwh kI gwQw[

bUtw isMG ny ies kivqw iv`c l`sI qy cwh nMU pRqIkW vjoN vriqAw hY[ l`sI nUM pUrbI s`iBAwcwr Aqy cwh nUM p`CmI s`iBAwcwr dy pRqIk vjoN vriqAw hY[ ies qrHW ijvyN AsIN ies kivqw iv`c dyKdy hW ik cwh dy Awaux nwl l`sI dI kdr Gt geI[ ies qoN ieh Bwv ilAw jWdw hY ik pUrbI s`iBAwcwr qy p`Cm dy s`iBAwcwr ny Awpxw bhuq pRBwv pwieAw qy pUrbI s`iBAwcwr dI kdr Gt geI[ pr pUrbI s`iBAwcwr ies dI ivroDqw zrUr krdw hY[ies kivqw dy pRsMg iv`c AsIN do s`iBAwcwr dI AwpsI ivroDqw nUM hI vyKdy hW[ kvI JgVw cwh qy l`sI dy pRqIk rwhI BwrqI qy AMgryzI s`iBAwcwr dI AwpsI ivroDqw nUM ies pRkwr pyS krdw hY-

ies kivqw dy SurU iv`c l`sI cwh nUM kihMdI hY ik qUM Awpxw nWA bxw ilAw hY ijs krky myrI(l`sI) kdr G`t geI hY ik Bwv ik kvI l`sI dy pRqIk rwhIN kihMdw hY ik p`CmI s`iBAwcwr dy Awaux nwl pUrbI s`iBAwcwr dI mh`qqw GtI[ cwh gu`sy dy nwl l`sI dw jvwb idMdI hoeI kihMdI hY ik mYnUM qW swry AmIr-grIb lokI pINdy hn Bwv ik p`CmI s`iBAwcwr nUM hr ie`k Apnw ilAw hY[ l`sI AwpxI mh`qqw d`sdI hoeI kihMdI hY ik mYnUM swry Blvwn qy SOkIn pINdy hn qy Xrkwn(pIlIAw) qy koeI hor rogW dw nws krdI hW qy myry pIx nwl ichry qy lwlI Aw jWdI hY[ ieh sux ky cwh l`sI nUM kihMdI hY ik auh AwpxI qwkq dI vifAweI nw kry[ ikauNik jdoN isAwl dI ru`q AwauNdI hY qW ijhVy lokI ausnUM pINdy hn aunHW dy ig`ty gofy du`Kx lgw idMdI hY qy ijs krky auh idn rwq pIV nwl qVPdy rihMdy hn[ l`sI Awpxy jvwb rwhIN kihMdI hY ik ijhVy lokI qYnUM pINdy hn qUM aunHW nUM pIlIAw kr idMdI hY qy rMg vI kwlw krdI hY[ qUM aunHW dI crbI nUM vI swV idMdI hY pr ijhVy isAwxy lok hn auh qW qyry v`l vyKdy vI nhIN iPr cwh Awpxw jvwb idMdI hY ik srdI dI ru`q Awaux qy qYnUM nwlIAW iv`c foilAw jWdw hY aus smyN auh Apxw srIr grm krn leI mYnUM hI pINdy hn qy nwl AWfy vI KWdy hn [

ienHW lweInW iv`c kvI d`sdw hY ik AMgryzI rwj dw mulk qy kbzw ho igAw qy BwrqIAW nUM dyS inkwlw imilAw[l`sI dy pRqIk rwhI kvI kihMdw hY ik Bly lokW dI hI A`j k`l koeI kdr nhIN qy hr pwsy BYVy lokW dI hI pRDwnqw hY[ Bly lokW nUM qW isrP D`ky hI imldy hn[ Bwv ik hIirAW mqlb Bly lokW dI pihcwx krn vwly bhuq G`t huMdy hn[ gu`sy iv`c AweI cwh kihMdI hY ik qUM Awpxy Awp nUM bhuqI cMgI nw smJ ikauNik qYnUM vI bhuqI l`jw jW Srm nhIN[ l`sI kihMdI hY ik qyry Awaux qoN pihlW myrI swry dyS iv`c kdr sI qy swry hI BwrqI GrW iv`c du`D, dhI qy m`Kx hI huMdw sI[ Bwv ik kvI kihxw cwhuMdw hY ik AMgryzW dy Awaux qoN pihlW pMjwbIAW dw Awpxy mulk qy pUrw rwj sI ij`Qy du~D-dhIN dIAW ndIAW vgdIAW sn qy AMgryzI dy Awaux nwl lokI AMgryzI BwSw nUM bolx iv`c AwpxI kdr smJx l`gyqy mW-bolI qoN mUMh v`tx l`gy[ iPr cwh Awpxy p`CmI siBAwcwr dI mh`qqw nUM drswauNdI hoeI kihMdI hY ik byS`k pMjwbIAW dw pihlW rwj sI ieh s`c hY[ pr hux p`CmI siBAwcwr ny swrI dunIAW qy Awpxw rwj kIqw hoieAw hY qy nvIAW-nvIAW kWFw k`F ky lokW nUM suK phMucwieAW hY[ ieh sux ky l`sI kihMdI hY ik BwvyN qusIN kbzw qW kIqw sI pr AwiKrkwr AsIN hI Awpxw rwj sMBwilAw[ qUM qW lysdwr pdwrQ dy vWg AYvyN hI cuMmVI hoeI hY[Bwv ik BwvyN p`CmI s`iBAwcwr A`j cilAw igAw hY pr iPr vI ausny Awpxw bhuq pRBwv C`ifAw hoieAw hY[ iPr cwh kihMdI hY ik swry lokIN Bwv ihMdU, muslmwn, bu`Fy, b`cy, iesqrI, mrd Awid ausnUM bVy hI ipAwr nwl pINdy hn Bwv ik swry DrmW, siBAwcwr dy lokI p`CmI siBAwcwr nUM Apnwauxw cwhuMdy hn[ l`sI kihMdI hY ik qYnUM(cwh) pIx nwl A~KW qoN G`t idsx lg jWdw hY qy qUM AYnI grm huuMdI hY ik qYnUM pIx nwl swh cVHn l`g jWdw hY[ cwh Awpxy jvwb iv`c kihMdI hY ik jdoN srdI nwl nzlw ho jWdw hY jW qwp cVH jWdw hY qW aunHW nUM cwh pIx dI slwh id`qI jWdI hY[ l`sI kihMdI hY ik jdoN nmUnIAW ho jWdw hY qW fwktr qYnUM(cwh) pIx dI slwh nhIN idMdy sgoN auh AWfy Kwx qy brWfIAW pIx dI hI slwh idMdy hn[ ig`ty, goifAW,joVW dIAW pIVW cwh pIx nwl nhIN sgoN mwilS krn nwl hI dUr huMdIAW hn[cwh Awpxw jvwb idMdI hY ik aus dy inMidAw krn jW mwVI kihx nwl auh (cwh) mwVI nhIN bxn l`gI[ ijhVy lokI mYnUM pIxw psMd krdy auh kdy vI l`sI nhIN pINdy[ l`sI kihMdI hY ik ijhVy lokI mYnUM pINdy hn auh hlvweIAW dI dukwn qy jw ky bVy hI SOk nwl aus iv`c mlweI KMf, imSrI, brP Awid pw ky bVy hI AwnMd nwl pINdy hn[ iPr cwh l`sI nUM kihMdI hY ik auh AwpxI vifAweI nw kry ikauNik ijhVy lokI ausnUM(cwh) nUM pIx dy cwhvwn hn auh aus iv`c sONP, lwcIAW pw ky cMgI qrHW kwVHdy hn qy ausnUM du`D, KMf pw k ausnUM pINdy qy aus qoN kurbwn jWdy hn[iPr l`sI cwh nUM kihMdI hY ik qUM qW ieMnI grm huMdI hY ik pihlW qW h`Q iPr pIx qy idl nUM swVdI hY [ kvI kihMdw hY ik cwh l`sI dy au`qr iv`c kihMdI hY ik ausnUM pIx dy nwl lokI J`tp`t hI cusqI-PurqI iv`c Aw jWdy hn[ l`sI AwpxI vifAweI iv`c kihMdI hY ik ijnHW GrW iv`c lvyrIAW m`JW huMdIAw hn auh svyry au~Tx swr hI TMfw pwxI pw ik mYnUM irVkdy hn qy pux ik iC`fIAw k`F ky lUx pw ky pRym dy nwl pINdy hn[l`sI dI ies g`l dI ivroDqw krdI hoeI cwh kihMdI hY ik ijhVy lokI mYnUM pIx dy SOkIn hn auh qW idn iv`c iqMn vwr cu`lHy qpwauNdy hn[ auh  v`fy-v`fy glws Br ky pINdy hn qy iPr A`KW mIt ky auh svrg dy JUty lYNdy hn[ l`sI ny Awpxy jvwb iv`c ikhw ik qUM(cwh) ikhVIAW g`lW qy AwkVW idKwauxI hY qy ijhVw myrw ipau du`D hY auh qW qyrw Ksm hY qy aus dy nwl hI qyrw svwd bxdw hY[ du`D qoN ibnHW qW qUM ies qrHW kOVI huMdI hY ijs qrHW koeI zihr pweI hovy[ iPr cwh l`sI dI ies g`l dw au~qr idMdI hoeI kihMdI hY ik kwbl qy kSmIr qy XUrpIAn lok ijhVy mYnUM pIx dy bhuq SOkIn hn auh qW ibnHw du~D qoN hI pINdy hn[ aunHW dy rMg vI ies qrHW hn ijvyN lwl syb dw rMg huMdw hY[ auh mYnUM ies qrHW ipAwr krdy hn qy qYnUM qW auh vyKxw vI psMd nhIN krdy pIxw qW dUr dI g`l hY[ ieh sux ky AMq iv``c l`sI kihMdI hY ik ijhVy lokI mYnUM pINdy hn mYN aunHW dy swry rog hI dUr kr idMdI hW[ aunHW nUM hry p`qy Bwv hirAwlI vWg qMdrusq kr idMdI hW[ ijhVy lokI mYnUM pINdy hn aunHW dw mYN ^Un vDwauNdI hW[ qy nw hI aunHW dw koeI ^rc huMdw hY[

 AMq qy kvI l`sI dy pRqIk rwhIN ie`k g`l kihMdw hY ik jykr ausdw v`s cly qW auh p~CmI s`iBAwcwr dy pRBwv nUM pMjwbI s`iBAwcwr iv`coN iC`qr mwr ky bwhr k`F dyvy[

14. ACUq (ivDwqw isMG qIr)

ivDwqw isMG qIr dw jnm 15 Agsq 1901 eI. iv`c hoieAw Aqy aunHW dw idhWq 4 jnvrI 1973 eI. iv`c hoieAw[ Awp dw jnm SRImqI kwhnI dyvI Aqy srdwr hIrw isMG dy Gr ipMf GMgrOl, ijlHW rwvlipMfI, poTohwr dy ielwky iv`c hoieAw[ ienHW ny skUl dI is`iKAw Kwlsw pRcwr ividAwlX, qrnqwrn qoN pRwiemrI qk pRwpq kIqI[ aunHW ny rwg iv`idAw vI pRwpq kIqI jo aunHW nUM styj au~pr vhwA nwl kivqw pVHn iv`c shwieqw krdI hovygI[ aunHW ny kuJ smW gRMQI vjoN nOkrI vI kIqI Aqy aunHW ny kuJ icr AMimRqsr ikqwbW dI dukwn vI clweI Aqy ip`CoN auh AMimRqsr iv`c hI divMdr nwl igAwnI kwlj clwauNdy rhy[ auh igAwnI hIrw isMG drd dy Swigrd sn Aqy A`goN ienHW dy SwigrdI dI AwpxI prMprw A`gy clweI[ aunHW dy pRis`D SwigrdW iv`c gurid`q isMG kuMdn, hrmw isMG cwqr, gurbcn isMG mwhIAw, qyjw isMG swbr, qwrw isMG koml Awid Swiml hn[ aunHW dIAW pusqkW qIr-qrMg(1926), AixAwly qIr(1930), pUrn Bgq(1931), vcn ivlws(1935), nl dmXMqI(1937), nvyN inSwny(1940), dsmyS drSn(1941), gUMgy gIq(1944), bMdw bhwdr(1946), rUp rwxI SkMuqlw(1949), kwl kUkW(1949), iBMnI rYnVIey(1970),is`KI dw cwnx(1980) CpIAW hn[ ies qoN ielwvw aunHW ny nMd lwl goieAw dIAW &wrsI ZzlW dw s`cI pRIq dy isrlyK ADIn pMjwbI iv`c Anuvwd vI kIqw Aqy irswly dw sMpwdk vI krdy rhy[ie`k qrHW nwl qIr jI styjI kivqw dy pRmu`K Swier sn[ aunHW dy AglI pIVI dy ie~k hor Swier gurdyv mwn aunHW bwry ilKdy hn ik ‘qIr jI dI Dwrimk pMjwbI , kvI drbwrW dI styj dy mrdy dm qk pwk rhI[ kulbIr isMG kWg aunHW nUM mhWkvI dw drjw idMdw hY[ auh ilKdy hn ik ausdI Awvwz dw lihjw, iKAwl aufwrI,bihr qy CMd dI pikAweI qy ivcwr dI pRgqISIlqw ausnUM mhWkvI dw drjw idMdI hY[ ausdI kivqw iv`c ie`k pwsy s`cy Drm dI rMgx Aqy guru js dI mihmw sI[ dUjy pwsy dyS dI AwzwdI qoN bwAd iehI qVp pIVq iDr dy h`k iv`c llkwr bx geI[ aunHW ny smwijk sm`isAwvW qy vI r`j ky klm clweI[

ieh vI ie`k BulyKw hI hY ik Swied styjI kvI is`DI swdI kivqw hI ilKdy sn[ sgoN auh qW fUMGI styjI kvI ivAMZ dI nSqr KoBdy sn[ AwpxI pRis`D kivqw kwlI gW Aqy gorI gujrI iv`c aunHW dI nSqr dw nmUnw vyKx Xog hY ijs iv`c aunHHHW ny dyS dI DrqI nUM kwlI gW Aqy AMgryz swmrwj nUM gorI gujrI nwl qulnwieAw hY[ ACUq kivqw iv`c ausny ACUq dw mMdr iv`c pujwrI nw hox qy Twkr Bwv r`b nUM aulWBw id`qw hY ik ieh pujwrI qyry nW au~pr myry nwl ikMnw zulm krdy hn pr qUM sB kuJ mUk bxky dyKdw rihMdw hY[

qyry v`l frdw kdy vyKdw nhIN

………………………….

ikqy kMn muMdvw nw do bYTW[

bRwhmx lokW ny mMdrW, gurduAwirAW au~pr Awpxw ieMnw kbzw kr r`iKAw hY ik dilq Aqy p`CVIAw jwqIAW nUM dbw ky r`Kdy hn qy ie~Qy Awaux qoN rokdy hn[ aunHW lokW nUM gurduAwirAW qy mMdrW dy nyVy nhIN l`gx idMdy ikauNik aunHW nUM ACUq lok smiJAw jWdw sI [ jdoN au~c vrg dw pujwrI mMdr iv`c pRvyS krdw hY[ prmwqmw nUM sMboiDq krky kihMdw hY ik auh qyry v`l frdw dyK vI nhIN skdw ik auh aus v`l dyK ky AwpxIAW A~KW dI loA nw gvw bYTy[ ikauNik aunHW nUM gurduAwry jW mMdrW iv`c jwx dI mnweI sI ik dilq vrg Drm nUM iBRSt kr idMdw hY[ auh qyry crn ies krky nhIN CMUhdw ik bRwhmx lok ausdy h`Q nw k`t dyx[ auh qyry A`gy Aw ky Ardws vI nhIN krdw ikauNik ausnUM fr hY ik pujwrI bRwhmx ausdI jIB nw k`t dyvy[ auh qyrw ismrn ies krky nhIN suxdw ik bRwhmx ausdy kMn iv`c is`kw nw Fwl dyvy[

bixAw ijs dI j`dI jYdwd hYN qUM,

……………………………..

qyrw nwm lY ky nhIN mrn dyNdw[

ijsny qyry gurduAwry qy mMdrW au~pr kbzw kIqw hoieAw hY ik auh qYnUM AwpxI zwiedwd smJdw hY Aqy qyry v`l mYnUM A`K krky dyKx vI nhIN idMdw[ qyry nwm ismrn krky swrI izMdgI ijauxw qW dUr dI g`l hY auh qW qyrw nwm lY ky mrn vI nhIN dyNdw Bwv AMiqm smyN vI qyrw nwm nhIN jpx idMdw[

pUjw AwpxI vwsqy Twkrw auie[

……………………………

nwVW myrIAW jMvU bxw ilAw hY[

kvI Drm dy Tykydwr au~pr ivAMZ ksdw hoieAw drswauNdw hY ik ijhVy Awpxy Awp nUM r`b dw SrDwlU smJ ky pujwrI dw rol Adw krdy hn aunHW ny lokW nUM lu`t-lu`t ky dilq vrg dw burw hwl kIqw hoieAw hY[ bRwhmx lok dilq vrg dIAW du`K-qklI&w nhIN smJdy sgoN aunHW dI du`KI hwlwq dyK ky ^uSI mnwauNdy hn qy Drm ny bMdy nUM ieMnw jkV ky r`iKAw hY ik bRwhmx qy pujwrI lokW ny dilq vrg dw SoSx kIqw hY[

myrI aun lwh ky iedHw bxy Awsn,

………………………………

mYnUM mOq qoN v`D ieh GUrdw hY[

dilq vrg dy lokW dI cmVI audyV ky ausqoN bRwhmx lok Awpxy bYTx leI g`dI bxwauNdy hn[ mYN aunHW qoN du`KI ho ky qYQoN mOq mMgdw hW qW mYnUM mrn qoN v`D Kqrw ienHW pujwrIAW dw hY[

iehdI AwrqI dI jwgdI joq AMdr,

………………………………..

ies dI gMgw-jlIEN gMgw jlI hoeI[

pujwrI mMdr iv`c qyrI pUjw krdw hY ik auh mYnUM qklI& dy ky Aqy dUr krky Aijhw krdy hn[ au~Qy ijhVy Pu`l mYN qYnUM Awpxy ByNt krnw cwhMudw hW auh ienHW Pu`lW nUM dKwvy vjoN Byt krdy hn[ ies dI Du`p dw DUAW qyry ivCoVy iv`c myrI hwauNky dI Awh hY[ ijhVI AwrqI dy b`qI bldI hY auh ie`k qrHW nwl qyry ivCoVy nwl myry idl iv`c bldI  A`g hY[

iesdy sMK GiVAwl dI gMUj AMdr,

………………………………

bwhr k`K grIb dy cuxy gey hn[

pujwrI duAwrw mMdr iv`c vjwey jWdy sMK GiVAwl dI gMUz ieMnI izAwdw hY aunHW swhmxy dilq vrg dy lokW dy kIrny qy ivCoVy dy du~K qYnUM smJ nhIN AwauNdy[ qYnUM myrI zrw ijMnI vI prvwh nhIN ik mYN qyry imlwp dI qWG iv`c qV& irhw hW[ myrw qyry nwl ivCoVw pYx krky mYN qyry nwl imlwp krn leI hr pl qV&dw rihMdw hW myry leI qyrw ieh ivCoVw Asih hY[

qYnUM phuMcxw cwihAw jdoN vI mYN,

……………………….

ienHy su`qIAW klHW jgHW C`fIAW[

jdoN vI mYN qYnUM pRwpq krn leI ijhVw vI rsqw ApxwieAw aunHW rwhW au~pr pujwrI qy bRwhmx lokW ny kMfy ivCwey hn Aqy mYnUM qyry qoN qklI&W nUM shwrdw hoieAw qyry bUhy phuMicAw hW qW ienHW bUhy nUM kMufIAW lw C`fIAW Bwv qyry nwl imlx nhIN id`qw[

frdw eys koloN qMU boldw nhIN,

…………………………..

kdoN qIk r`Kxw iedHy v`s mYnUM[

pujwrI Aqy bRwhmx lokW dy vs ho ky qMU aunHW dw hI bx ky rih igAw hY ACUq vrg dy lok ienHW qoN duKI ho ky pRmwqmw nUM pu`Cdy hn ik qUM kdoN q`k ienHW dy v`s rihxw hY Aqy kdoN q`k mYnUM ienHW dy v`s rihxw pvygw kdoN q`k mYnUM ienHW au~c vrg dy lokW hyT dbwA ky r`iKAw jwvygw[

15.pqI jI GVolw mYN cukw nI skdI (pMifq bRhmw nMd)

pMifq bRhmw nMd dw jnm pMifq rwm rqn dy Gr ipMf iq`KW, ijlHW biTMfw iv`c 1907 nUM hoieAW[ bcpn iv`c hI GroN dwdw jI qoN sMsikRq dI iv`idAw pRwpq kIqI Aqy bwAd iv`c gurUkUl pwTSwlw KMnw qoN is~iKAw pRwpq krky pRgMf pMifq bx gey[ A`Cy kQwvwck sn[aunHW ny pMifq sRI rwm kotP`qw nMU gurU DwirAw[ hrI cMd nwl dmXMqI, sqI pRsMg, bdrdI Aqy mqlbI dunIAW, gm jnm, mnmrzI dI dunIAW, Akl dI Jlk, mwlqI, sRI ikRSn sudwmw Awid au~pr pUry ik`sy Aqy pRsMg ilKy[aunHW dw 1986 ‘c dyhWq ho igAw[ AwpxI kivSrI iv`c aunHW ny dohrw, kivqw, bYNq kuflIAw, mnohr BvwnI, doqwrw, Jok Awid CMdW dI vrqoN kIqI hY[ ies pusqk ivc iek pRsMg Swiml kIqw igAw hY[

hrI cMd BwrqI sMsikRqI dw lok nwiek hY[pRwx jwey pr vcn nw jwey vrgy nYiqk isDWqw dw DwrxI hrI cMd Gor sMktW iv`coN lMGdw hoieAw vI Awqm-ivSvws DIrj Aqy Drm dw p`lw nhIN C`fdw[ ies kwrj leI ausdI pqnI Aqy bytw kMvr rhuqws brwbr dw sihXogI hn[ rwj hrI cMd 101 X`g krwaux dI Xojnw bxwauNdw hY[ dyvqy ieMdr nUM SMkw pYdw ho jWdI hY ik rwjw hrI cMd ieMdrpurI dw rwj pRwpq leI Aijhw kr irhw hY[ ieMdr, rwjy dI Xojnw qu`S krn leI ivSvw im`qr nwl iml ky swijS rcdw hY[ irSI mwnvI SkqI nwl pihlW jMglI jwnvrW dy rUp iv`c Brmw ky rwjy nUM rwjmihl qoN dUr lY jWdw hY Aqy Pyr bRwhmx dw Bys Dwr ky bytI dI SwdI leI sonw dwn mMgdw hY[ rwjw ieh svWg pRvwn kr lYNdw hY pr irSI cmqkwrI FMg nwl rwjy dI swrI sMpqI suAwh kr idMdw hY Aqy rwjy nUM id`qy vcn Anuswr sonw dyx dI pUrqI dyx dI mMg krdw hY[ rwjw Kud nUM, pqnI BwgvqI qy kMvr rhuqwn nMU vyc ky vcn dI pUrqI krdw hY[ iqMny gulwmW vWg bwzwr iv`c vyc id`qy jWdy hn[ rwjy nUM nIvIN jwq dw kwlU KrId lYNdw hY[ rwxI qy kMuvr nUM ie`k bRwhmx KRId lYNdw hY[ rwjw SUdr dy Gr dw AMn jl pRXog nhIN krdw[ Bu`K kwrn burI qrHW ikrbl ho jWdw hY GrylU nOkr hox krky ausnUM hr roz qlwb qoN pwxI dw GVw Brky ilAwauxw pYNdw hY[ ie`k idn kmzor, inrbl,Bu`Ky rhI cMd AwpxI pqnI BwgvqI nUM qrlw krdw hY[ rwxIey GVOly nUM cukw dy sIs qy Drm dI b`DI rwxI BwgvqI pqI dI mMg nUM Tukrw idMdI hY qy bybsI jwihr krdI hY ik mYN bRwhmxw dy Gr jwxw hY qy qyrw itkwxw nIc dy Gr hY[ GVw cukwxy aus leI Drm sMkt pYdw ho jwvygw[auh rwjy nUM jugq dsdI hY ik fUMGy jl iv`c jw ky cu`BI mwr sIs lw ky, cuko ibnHW zor qoN hux kwhnUM pqI myirAw cukwnW hor qoN[ ies pRkwr rwxI ibnHW GVw cukwieAw vwps jWdI hY[ pqI jI GVOlw mYN cukw nI skdI ies pRsMg dI kwiv rcnw hY[ lyKk ies ik`sy dy AwrMB iv`c dsdw hY ik ieh rcnw purwxw iv`coN leI geI hY[

pqI jI GVOlw mYN cukw nI skdI ibrqWwk kwiv iv`c mnohr kysrI CMd vriqAw igAw hY[ies ibrqWq iv`c hrI cMd Aqy BwgvqI dI vwrqwlwp pyS kIqI geI hY[ies ibrqWqk kwiv dI SurUAwq BwgvqI qoN SurU huMdI hY jo auh vI Awpxy mwlk bRwhmx leI qwlwb qoN pwxI lYx AweI hY qy pr rwxI ausnUM kihMdI hY ik ieh sB qkdIrW dI Kyf hY[ rwxI dy nYxW iv`c A`QrU v`g rhy hn qy auh rwjy nUM idlwsw dy rhI hY[ ausnUM blwaux vwly Awpxy pqI nUM kih rhI hY ik auh cwA ky vI ausnUM GVw nhIN cukw skdI[

ihMdU smwj jo ik vrxW iv`c vMifAW igAw hY[ ihMdU smwj bRwhmx, kS`qrI, vYS qy sUdr cwr vrxW iv`c vMifAw igAw[vYS qy sUdrW nMU sB qoN hyTlw drjw idqw igAw sI jd ik sUdr nUM qW bVI iGRxw dI nzr nwl dyiKAw jWdw sI[ ie`Qy koeI vI au~cI jwq dw AwdmI nIvIN jwq qoN kuJ lY ky nhIN Kw skdw nW hI iksy pRkwr dI mdd kr skdw hY[ ies ik`sy iv`c rwjw hrI cMd sUdr dy Gr nOkr hY qy rwxI BwgvqI qy ausdw pu`qr rhuqws bRwhmxW dy Gr nOkr hn[ie~Qy jykr rwxI BwgvqI hrI cMd nUM GVw ckwauNdI hY qW ies nwl Drm iBRSitAw jWdw hY qy hrI cMd sUdr Gr nOkr hY[ auh kihMdI hY jykr auh corI GVw cukw vI idMdI hY qy jykr auh corI iCpy GVw cukw vI idMdI hY qy jykr bRwhmx nMU pqw l`g igAw qW auh mYnUM qy myry pu`qr nUM bwhr k`F dyvygw qy mYN ie`klI kwrI ik~Qy D`ky KWdI rvWgI [ ies leI auh sB kuJ nUM krmW dy du`K-su~K kih ky kihMdI hY ik mYN qYnUM GVw nhIN cukw skdI[

AKIrlI vwrqwlwpI sqrW iv`c rwxI BwgvqI rwjw rhI cMd nUM ie`k jugq d`sdI hoeI kihMdI hY ik auh pihlW hI Awpxy isr qy GVw r`K ky qlwb iv`c jwvy qy auvyN hI cu`BI lgwvy jdoN GVw Br jwvy qW au~pr ibnHW zor dy cu`k qy bwhr Aw jwvy[ rwxI BwgvqI AMq ienHW kih ky Awpxw GVw cu`k ky clI jWdI hY ik -

‘DMn pRB dI gqI, Byq Awm dw nw rqI’

auh kihMdI hY ik ieh pRmwqmw dI hI Kyf hY jo ies pRkwr dI dSw iv`c Aw gey hn[ Byq iksy dw nhIN huMdw jykr iksy nUM pqw lg igAw qW aunHW leI AOKw ho skdw hY ieh isrP pRmwqmw dy h`Q iv`c hY[ pMifq bRhmw nMd ny ies smu`cy ibrqWq nUM mnhor kysrI CMd iv`c isrijAw hY[ bRhmw nMd ny vwrqwlwp FMg rwhI kwiv rUp iv`c byh`d sMzIdgI qy sp`Stqw iv`c pyS kIqw jo Awpxy Awp iv`c sMpUrn inBw krdI hoeI rcnw AwpxI SyRstqw dy is^r q`k pu`jdI hY[

17.1 ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਛੱਡ ਦੇ  (ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ)

                                         ਸ਼ਰਨਜੀਤ ਕੌਰ

                                         ਰੋਲ ਨੰ:- 990

ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ ਦਾ ਜਨਮ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਚੌਕ ਮਤੀਦਾਸ ਵਿੱਚ 1911 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦਾ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀਅ ਇੱਕ ਵੀ ਕਾਵਿ ਨਹੀਂ ਛਪਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਚੇਤੇ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਕੋਲ ਵੇਲੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਵਾਲੀ ਡੂੰਘੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਮ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਹੈ। ਵਿਅੰਗ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਬਾਣ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਸ਼ੇਅਰ ਅਖੌਤਾਂ ਵਾਂਗ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਹਨ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕੰਵਲ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ ਨੇ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ। ਫਰਜੰਦ ਅਲੀ ਨੇ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਨਾਵਲ ‘ਭੁੱਬਲ’ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਭਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਲਾ ਤਮਕ ਨਕਾਸ਼ੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ 1996 ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ।

ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਵੇਲੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਨੀਝ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀ ਜੁਅਰਤ ਤੇ ਲੋਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਢਲ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਤੇ ਚਲਦੀ ਦੇਸੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪਾਜ ਉਹ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਉਘੜਦਾ ਹੈ:

ਵਾਘੇ ਨਾਲ ਅਟਾਰੀ ਧੀ ਨਹੀਂ ਟੱਕਰ,

ਨਾ ਹੀ ਗੀਤਾ ਨਾਲ ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਏ।

ਨਾ ਕੁਫ਼ਰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਕੋਈ ਝਗੜਾ,

ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਨਫ਼ੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਏ?

ਅਮੀਰਾ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਟੀਕਾ ਲਗਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਨਿਸੰਗ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:

“ਅਸਾਡੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਹੋ,

ਜੋ ਦੌਰਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ, ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪੈਂਦਾ”।

ਉਸਤਾਦ ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ ਦੀ ਇਹ ਲੋਕ-ਰੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੋਖੀ ਹੈ। ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਭਰਭੂਰ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ‘ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ “ਰੋਏ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਂ” ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਦੋ ਦੇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵੰਡੇ ਗਏ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ।

ਮੈਨੂੰ ਕਈਆਂ ਨੇ ਆਖਿਆ ਕਈ ਵਾਰੀ,

............................................

ਤੂੰ ਪੁੱਤਰਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਛੱਡ ਦੇ।

ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅੱਗੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਛੱਡਣੀ, ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ (ਭੁੱਲਣ) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਸਦੀਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਤੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਲਿਪੀਅੰਤਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਬੇਹਿਸਾਬ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਪਿਆਰ ਹੋਰ ਵੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ।

ਲੁਕੀਆਂ ਛੁਪੀਆਂ ਕਦੇ ਨਾ ਰਹਿੰਦੀਆਂ,

ਸਾਂਝਾ ਏਸ ਜਹਾਨ ਦੀਆਂ ।

ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਟੀ ਹੋਈਆਂ

ਸਾਂਝਾ ਸਭ ਇਨਸਾਨ ਦੀਆਂ ।

ਚਲੋਂ ਜੇ ਸਾਂਝਾ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ,

ਨਾ ਇਹ ਜਿੰਦ ਤੇ ਜਾਨ ਦੀਆਂ,

‘ਦਾਮਨ’ ਇਹ ਤੇ ਰਹਿਣ ਦਿਓ,

ਕੁਝ ਸਾਂਝਾ ਰਹਿਣ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀਆਂ।

ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦੇ ਹਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਰੋਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕਾਈ ਦਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਲ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਲੱਖਣ ਹੈ,ਉਹ ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਢੰਗ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਚਨਾਵਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਚੜ੍ਹ ਗਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਲੋਕ ਮੁਹਾਵਰੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਨ। ਚਿਰਾਗਦੀਨ ਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਗਾਏ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਚ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

17.2 ਰੋਏ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਂ (ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ)

                                                ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ

                                                 ਰੋਲ ਨੰ:- 983

ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ ਦਾ ਜਨਮ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਚੌਕ ਮਤੀਦਾਸ ਵਿੱਚ 1911 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦਾ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀਅ ਇੱਕ ਵੀ ਕਾਵਿ ਨਹੀਂ ਛਪਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਚੇਤੇ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਹਿੱਸਾ ਬਣੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਕੋਲ ਵੇਲੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਵਾਲੀ ਡੂੰਘੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਆਮ ਫ਼ਹਿਮ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਹੈ। ਵਿਅੰਗ ਦੇ ਤਿੱਖੇ ਵਾਣ ਹਨ। ਉਸਦੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਜੇ ਸ਼ੇਅਰ ਅਖੌਤਾਂ ਵਾਂਗ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤੇ ਹਨ। ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਕੰਵਲ ਮੁਸਤਾਕ ਨੇ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ ਨੇ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤੀ। ਫਰਜੰਦ ਅਲੀ ਨੇ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਨਾਵਲ ‘ਭੁੱਬਲ’ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਤਾਦ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਭਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਲਾ ਤਮਕ ਨਕਾਸ਼ੀ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵਲ 1996 ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ।

ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਵੇਲੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਵੇਲੇ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਨੀਝ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀ ਜੁਅਰਤ ਤੇ ਲੋਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਢਲ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਤੇ ਚਲਦੀ ਦੇਸੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਪਾਜ ਉਹ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ:

ਵਾਘੇ ਨਾਲ ਅਟਾਰੀ ਧੀ ਨਹੀਂ ਟੱਕਰ,

ਨਾ ਹੀ ਗੀਤਾ ਨਾਲ ਕੁਰਾਨ ਦੀ ਏ।

ਨਾ ਕੁਫ਼ਰ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਕੋਈ ਝਗੜਾ,

ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਇਹ ਨਫ਼ੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਏ?

ਅਮੀਰਾ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਟੀਕਾ ਲਗਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਨਿਸੰਗ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:

“ਅਸਾਡੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦਾ ਕੀ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਹੋ,

ਜੋ ਦੌਰਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ, ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਪੈਂਦਾ”।

ਉਸਤਾਦ ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਲੋਕ-ਰੰਗ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੋਖੀ ਹੈ। ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਰਚਨਾਵਾਂ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਭਰਭੂਰ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੁਸਤਕ ‘ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ “ਰੋਏ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਂ” ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਦੋ ਦੇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਵੰਡੇ ਗਏ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨੂੰ, ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ।

ਭਾਂਵੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਾ ਕਹੀਏ, ਪਰ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਚੀ,

............................................

ਰੋਏ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਓ, ਰੋਏ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਂ।

ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਰੋਏ ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਂ’ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਅਤੇ ਹੋਈ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਬਾਖੂਬ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਮ ਲੋਕ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਭੋਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਹਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਈ ਫੁੱਟ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਗ਼ਮ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਇੱਥੇ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਵੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਰਾਜਸੀ ਵਰਗ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਮਨੋਰਥ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਖ਼ਾਮਿਆਜ਼ਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭੁਗਤਨਾ ਪਿਆ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਝੰਜੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਇਸਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਚਰਾਗਦੀਨ ਦਾਮਨ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਲਮ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਸ਼ੇਅਰ ਅਖੌਤਾਂ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਪਰਖਣ ਵਾਲੀ ਡੂੰਘੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਨੇ ਬਾਖ਼ੂਬ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮੌਜੂਦਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਜੋ ਕਿ ਜ਼ੁਬਾਨੋਂ ਨਾ ਬੋਲੇ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਸਾਰੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅਭੁੱਲ ਹੈ। ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਤਾਂ ਜਿਊਂਦੇ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮੋਇਆ ਬਰਾਬਰ ਸੀ।

18.ਆਜ਼ਾਦੀ (ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ)

                                        ਸੋਨਮ ਰਾਣੀ

                                        ਰੋਲ ਨੰ:-984

ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ। ਰਾਮ ਆਲਮ ਦਾ ਜਨਮ 29 ਅਕਤੂਬਰ 1912 ਨੂੰ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਿੰਡ ਬੁੰਡਾਲਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਜੀਉਣੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ 6 ਭੈਣ-ਭਰਾ ਸਨ। ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀਆਂ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕਿਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਦਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ-ਪੜ੍ਹਨ ਯੋਗ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਿਤਾੜੇ ਹੋਏ ਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਵੀ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਆਤਮ-ਸਨਮਾਨ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਕੀਤਾ। ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ ਪ੍ਰੋ: ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਮਕਾਲੀ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਰਤੀ ਕਾਮਿਆਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਕੰਜਕਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਨਾਇਕ/ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ “ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਿੰਧ-ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਵੀ’ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਸ਼ੌਕ ਸਨ- ਪੜ੍ਹਨਾ, ਲਿਖਣਾ ਜਾਂ ਤਾਸ਼ ਖੇਡਣਾ। 1935-36 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਕੋਇਟਾ’ ਨਾਂ ਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਬਣਾਈ। ਜਿਸਦੇ ਕਿ 1945 ਤੱਕ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ “ਪੰਜਾਬੀ ਦਿਹਾਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਭਾ” ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹੇ। ਗੁਰਦਾਸ  ਰਾਮ ਆਲਮ ਦੀਆਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਚਾਰ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਜੇ ਮੈਂ ਮਰ ਗਿਆ’, ਅੱਲੇ ਫੁੱਟ’, ‘ਉਡਦੀਆਂ ਧੂੜਾਂ, ਅਤੇ ‘ਆਪਣਾ ਆਪ’ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਹੁੰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ  ਇੱਕੋ ਜਿਲਦ ਵਿੱਚ 1994 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਰਚਨਾ ਮੰਚ, ਪੰਜਾਬ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਤੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹਰਾ ਸਾਲ ‘ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ ਐਵਾਰਡ’ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1972 ਤੇ 1975-76 ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਦੋ ਵਾਰ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। 27 ਸਤੰਬਰ, 1989 ਈ. ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸੰਗ:-ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਆਸ ਬੱਝ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਰੋਟੀ-ਰੋਜ਼ੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਣਗੀਆਂ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੁਝ ਮੁੱਢਲੇ ਆਸਵੰਦ ਵਰਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨਤਾ ਦਾ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਲਾਭ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਆਲਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਆਲਮ ਸੁੱਚਮੁੱਚ ਹੀ 1947 ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਆਜ਼ਾਦੀ’ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਲਗਭਗ 1950 ਈ.  ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਗਈ। ਇਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਅੰਗਮਈ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ 3 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਕੁਝ ਕੁ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਤੇ ਵੀ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਖੌਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਹਾਨੀ ਉਪਰ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਤੀਕ,ਬਿੰਬ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ:- ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਆਲਮ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਲਿਤਾਂ ਦਾ ਨੇੜੇ ਅਨੁਭਵ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਦਲਿਤ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹਵਾਧੂ ਸੋਚ ਨਾਲ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਕੇਵਲ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਕਵੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੋਕ ਕਵੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਪੇਂਡੂ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਲਹਿਜ਼ੇ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।

ਵਿਆਖਿਆ -:

ਕਿੳ ਬਈ ਨਿਹਾਲਿਆ......ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਹਾਲ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ। ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇਵਲ ਅੰਬਾਲਾ, ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਸ਼ਿਮਲੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੇਵਲ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਈ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪੂਰਨ ਲਾਭ ਕੇਵਲ ਅਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋਇਆ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲਿਆ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਆਈ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ਪਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਾਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।

ਦਿੱਲੀ ‘ਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ......ਐਵੇਂ ਕਾਣੀ ਜਿਹੀ ਏ।

ਭਾਰਤੀ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲੇ ਤੋਂ ਹੀ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੋਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਾੜ੍ਹਾਂ ਭਾਵ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਇਹ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਿਮਲੇ ਤੋਂ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਗਰੀਬਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੜ੍ਹਾਈ-ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਕੇਵਲ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਦੀ ਜਦੋਂ ਹਰ ਥਾਂ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਤੇ ਦੇਸ਼-ਭਗਤਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਗਰੀਬਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਭਾਰੂ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਰੂਪ ਬਹੁਤਾ ਸੋਹਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਾਣੀ ਵੰਡ, ਭੇਦ-ਭਾਵ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਉਹ ਸੁਪਨਾ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਹੋਇਆ। ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੀ ਇਸ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਮੰਨੇ ਜੇ ਉਹ ਕਹਿਣਾ......ਟਾਂਡੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।

ਇਸ ਪੈਰ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਮੰਗਵਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਮਖ਼ਮਲੀ ਗੱਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸੌਂਦੇ ਹਨ। ਛੰਨਾਂ, ਢਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਭੁੰਜੇ ਸੁਆਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਇਹ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਕੀ ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਹਨ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਕਦੀ ਅਸੀਂ ਵੀ ਚੰਗੇ-ਚੰਗੇ ਖਾਣੇ ਖਾਵਾਂਗੇ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਭੋਲੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਮ ਦੀ ਸ਼ੈਅ ਕਿਹੜੀ-ਕਿਹੜੀ ਚਤਰਤਾਂ, ਚਲਾਕੀਆਂ  ਵਰਗੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਦਿਲ ਚਰਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਿਮਲੇ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਾਣਨ ਵਾਲੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਖਾਣ ਨੂੰ ਆਂਡੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਵਧੀਆਂ ਭੋਜਨ ਹੈ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਰਾਬਰਤਾ ਤੋਂ ਸਧਾਰਣ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਵਿਰਵੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਭਾਵ ਛੱਲੀਆਂ ਤਾਂ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਨੇ ਆਪ ਰੱਖ ਲਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪੱਲੇ ਸਿਰਫ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਟਾਂਡੇ ਹੀ ਆਏ ਹਨ। ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਫ਼ਲ ਕੇਵਲ ਅਮੀਰਾਂ ਅਤੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਜਨਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਖਾਲੀ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ।

                                  

19. ਗੱਡੀ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ)

           

ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ ਦਾ ਜਨਮ 28 ਜੂਨ 1916 ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ, ਪਿਤਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਦੇ ਘਰ ਪਿੰਡ ਮਰ੍ਹਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਕਿੱਸਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਹੂਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ, ਕੌਲਾਂ ਭਗਤਣੀ, ਹੀਰ-ਰਾਝਾਂ, ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਦੇ ਘੋੜੇ, ਮੌਤ ਦਾ ਰਾਗ, ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਠੀਕਰੀ ਵਾਲਾ, ਪੂਰਨ ਭਗਤ, ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ, ਤਾਰਾ ਰਾਣੀ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਰੋਡੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਗੁਰੂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਸਾਥੀ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿਧਾਵਾਂ ਤੇ ਚੰਦ ਸਿੰਘ ਜੰਡੀ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੇਟੇ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਰਾਮੂਵਾਲੀਆਂ, ਹਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ ਨੇ 20 ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਗ੍ਰਾਮੋਫੋਨ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਵਾਏ ਸਨ। ਪੰਥ ਤੇਰੇ ਦੀਆਂ ਗੂੰਜਾਂ ਜੁੱਗੋ-ਜੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ, ਕੁੰਡਲੀਆਂ ਸੱਪ, ਵੀਰ ਖਾਲਸਾ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਮਰਿਆ ਵਰਗੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਦੁਨਿਆਈ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵੀ ਲਿਖੇ।

ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਦਾ ਪਿੱਛਾ ਭੱਟ ਕਾਵਿ ਨਾਲ ਜਾਂ ਰਲਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਭੱਟਾਂ ਦਾ ਧੰਦਾ ਜੱਦੀ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਵੀਸ਼ਰ ਉੱਦੋਂ ਤੱਕ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਕਹਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਖੁਦ ਨਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕਵੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪਿਤਾ-ਪੁਰਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦੀ ਤੇ ਸ਼ਗਿਰਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇ ਵਧੇਰੇ ਕਿੱਸੇ ਹੀ ਰਚੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿੱਸਾ-ਕਾਰਾ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਸਕੇ।

“ਕਵੀਸ਼ਰ” ਸ਼ਬਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਗਤੀ ਹੈ, ਕਵੀ ਦੀ ਸਹਿਜ ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਰਚਨਾ ਜਾਂ ਕਵੀ ਦੀ ਈਸ਼ਵਰ ਕਿਰਤ, ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਹੋਈ। ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮਨ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

“ਗੱਡੀ” ਵਿੱਚ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ ਜੀ ਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਮੌਤ ਦੀ ਹੋਣੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਆਉਦੇਂ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਇੱਕ ਰੇਲਾਂ ਦਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੌਤ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖਸ਼ਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਵਿਆਖਿਆ-:

ਰਲ ਸੰਗ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ..........ਇੱਕ ਆਵੇ ਇੱਕ ਜਾਵੇ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੌਤ ਅਟਲ ਹੈ ਇਸ ਜੱਗ ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੀ ਖੇਡ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਜਾਂ ਤੇਰੇ ਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਤੁਰ ਗਿਆ ਹੈ ਕਈ ਤਾਂ ਪਹਿਲੇ ਬੁਲਾਵੇ ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਤੇਰਾ ਵੀ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਮੌਤ ਤੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ ਭਾਵ ਤੇਰੀ ਸਫ਼ਰ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਪੂਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਦੀ ਇਹ ਖੇਡ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚਲਦੀ ਹੀ ਰਹਿਣੀ ਹੈ ਕੋਈ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਆ ਰਿਹਾ ਤੇ ਕੋਈ ਜਾਂ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਘਰ ਨੂੰਹ ਨੇ ਸਾਂਭ ਲਿਆ......... ਇੱਕ ਆਵੇ ਇੱਕ ਜਾਵੇ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਢੁੱਕਦੀ ਹੈ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਧੀ ਦਾ ਰਾਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਸਭਾਂਲਦੀ ਹੈ ਸਾਰੇ ਘਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਚਾਂਬੀਆਂ ਵੀ ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਧੀ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾਂ ਨੂੰਹ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਘਰ ਪੋਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਤਦ ਤੱਕ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਪੋਤੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦਾਦਾ ਮੌਤ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕੋਂ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਤਾਂ ਲੋਕ ਮਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਮਕਾਣਾਂ ਨੇ ਜੋਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਲੋਕ ਮਰਗ ਵੇਲੇ ਇੱਕਠ ਤੇ ਜਾਂ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਸਿਵਿਆਂ ਵੱਲ ਜਾਂ ਰਹੇ ਹਨ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਿਧਰੇ ਵਿਆਹ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਟਾਲਿਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਇਹ ਸੁਭਾਇਕ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਰੇਲਾਂ ਦੇ ਜੰਕਸ਼ਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੱਗ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ ਚਾਹੇ ਦਾਦਾ ਹੈ ਨੂੰਹ ਹੈ ਜਾਂ ਧੀ, ਸਭ ਨੇ ਜਾਣਾ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਰਫ਼ਤਾਰ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀ.............ਇੱਕ ਆਵੇ ਇੱਕ ਜਾਵੇ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਜ਼ਮਾਨਾ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਤੇਜ ਰਫ਼ਤਾਰ ਪਕੜ੍ਹ ਲਵੇ ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਵਿਗਿਆਨ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਲਵੇ ਰਹ ਪਾਸੇ ਜਮਾਨੇ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਤੇਜ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਇਸ ਜਮਾਨੇ ਦੀ ਵਧਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਜਾਂ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਕਦੇ ਢਿੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਭਾਵ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਕਈ ਰਾਜੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਾਢੂ ਖਾਂ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘਾਸਨਾਂ  ‘ਤੇ ਬਹਿ ਬਹਿ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਪਰ ਸਿੰਘਾਸਨਾਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ ਪਰ ਰਾਜੇ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਤ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀ । ਰਾਜੇ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕਰ ਕਰ ਚਲੇ ਗਏ  ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਹਾਲਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਕੋਈ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਲਈ ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਿਆ। ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਵਰਗੇ ਇਸ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲ ਕੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਗਰਦੀ ਮਚਾ ਕੇ ਲੁੱਟ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਨਹੀਂ ਬਚੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜੱਗ ਤੋਂ ਜਾਣਾ ਪਿਆ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਖ਼ਾਬ ਆਏ ਉਹ ਵੀ ਇੱਥੋਂ ਚਲ ਵਸੇ ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਹਾਲਾ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਜੱਗ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਲੱਖ ਪੰਛੀ ਬਹਿ........ਇੱਕ ਆਵੇ ਇੱਕ ਜਾਵੇ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬੁੱਢਾ ਬੋਹੜ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਪੰਛੀ ਆਏ ਹੋਣਗੇ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ । ਯਾਨਿ ਕਈ ਪੰਛੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੂਨ ਹੰਢਾਈ  ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਤੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਰਾਜੇ ਜੋ ਕਿ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਮੇਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ, ਮੇਰਾ ਹੀ ਰਾਜ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੋਵੇਗਾ। ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੁਨੀਆਂ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲਾ ਮਹਾਨ ਰਾਜਾ ਸਿੰਕਦਰ ਵੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਉਹ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਜਾਣੇ ਹਨ। ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਇੱਕਲਾ ਹੀ ਇਸ ਜੱਗ ਤੋਂ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੰਕਦਰ ਵਰਗੇ ਸੰਸਾਰ ਜੇਤੂ ਵੀ ਕਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਹਨ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਤੱਥ ਕਰਨ ਵੀ ਜੋਗੀ ਕੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਗੋਰਖਨਾਥ ਜੋਗੀ ਵਰਗੇ ਲੱਖਾਂ-ਅਰਬਾਂ ਬਾਬੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਉਹ ਥੁਪਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥੁਖੜੀਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਭਾਵ ਮੌਤ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ਦੀ ਚਾਹੇ ਉਹ ਰੱਬ ਨੇੜੇ ਹੋਵੇ ਚਾਹੇ ਦੂਰ, ਵੱਡਾ ਮਹਰਾਜਾ ਹੋਵੇ, ਰਾਜਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜੋਗੀ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਭੇਦਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।

‘ਚੰਦ’ ਤੇ ‘ਰਣਜੀਤ’ ਹੋਰਾਂ....... ਇੱਕ ਆਵੇ ਇੱਕ ਜਾਵੇ।

ਕਵੀਸ਼ਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦ ਤੇ ਰਣਜੀਤ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਸਦਾ ਛੰਦ ਇੱਕਠਿਆਂ ਨਹੀਂ ਗਾਉਣੇ ਇਹ ਵੀ ਸਦਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਆ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਹੋਣੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਹ ਅਟਲ ਹੈ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ ਵਰਗੇ ਕਵੀਸ਼ਰ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ। ਜਿਵੇਂ ਭੁੱਖੀ ਇੱਲ ਆਪਣੇ ਖਾਣੇ ਲਈ ਆਕਾਸ਼ ਤੇ ਮੰਡਰਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਮੌਤ ਕਲਾਵੇ ਲੈ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਆਈ ਚਲਾਈ ਹੈ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਮਕਾਣ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰੀਆ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਇਨਸਾਨ, ਪਸ਼ੂ, ਪੰਛੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਅਮਰ ਹੋਵੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਤ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗਾ। ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜੇ, ਰਾਜੇ, ਜਗੀਰਦਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਰੱਬ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਥੇ ਦੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਬਦਲਾਉ ਇਵੇਂ ਹੀ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

20. ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ

        ਅਮਨਦੀਪ ਕੌਰ, ਮਨਦੀਪ ਕੌਰ

        ਰੋਲ ਨੰ:-905, 914

ਇੰਦਰਜੀਤ ਹਸਨਪੁਰੀ ਦਾ ਜਨਮ 19 ਅਗਸਤ ,1932 ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਕੌਰ,ਪਿਤਾ ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਅਕਾਲਗੜ੍ਹ,ਜ਼ਿਲ੍ਹਾਂ-ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।ਇੰਦਰਜੀਤ ਹਸਨਪੁਰੀ ਕੇਵਲ ਕਵੀ ਹੀ ਨਹੀਂ,ਸਗੋਂ ਪੇਂਟਰ,ਸੰਪਾਦਕ, ਫ਼ਿਲਮ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਵੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕ/ ਗਾਇਕਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗਾਏ ਹਨ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਗੀਤ ‘ਲੋਕ ਹਿੱਲੇ ਮਜਾਜਣ ਜਾਂਦੀ ਦਾ’ ਲੋਕਗੀਤ ਦਾ ਦਰਜਾ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਗਿਆ ਹੈ।

 ਇੰਦਰਜੀਤ ਹਸਨਪੁਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਖੱਟੀ ਹੈ।ਉਸਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

ਔਸੀਆਂ (1959)

ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ (1962)

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਗੀਤ (1966)

ਜੋਬਨ ਨਵਾਂ ਨਕੋਰ (1967)

ਰੂਪ ਤੇਰਾ ਰੱਬ ਵਰਗਾ (1968)

ਮੇਰੇ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਜੱਟੀ ਵੀ ਨਾ (1968)

ਗੀਤ, ਮੇਰੇ ਮੀਤ (1983)

ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ ਓ ਅਸਲਮ (1986)

ਰੰਗ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਰੋਸ਼ਨਿ (1998)

“ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ ਓ ਅਸਲਮ!” ਨਾ ਕੇਵਲ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਲੰਮੀ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਖੁਬਸੂਰਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕੁੱਲ ਬਾਈ (22) ਅੰਕ ਹਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਪਹਿਲਾ ਅੰਕ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਤੋਂ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਬੀਤ ਗਏ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਝੁਰਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੋੜ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਕਵਿਤਾ “ਅੱਜ ਆਖਾਂ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ” ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਹੀ ਬਿਆਨਿਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੇ ਬਚਪਨ ਦੀ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਇੱਕ ਰੁਦਨ ਹੈ,ਵਿਰਲਾਪ ਹੈ, ਇੱਕ ਕੀਰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਮੁਲਕ (ਭਾਰਤ) ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੂਜੇ ਮੁਲਕ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗਲਵਕੜੀਆਂ ਪਾ ਰਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਫੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਕੇ ਰੋ ਰਹੀਂ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਦੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਭਾਰਤ- ਪਾਕਿ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ।ਇਸ ਲੰਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਦੋ ਪਾਤਰ  ਹਨ। ਇੱਕ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰਮੁਖ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਦੁਜੇ ਦਾ ਨਾਂ ਅਸਲਮ ਹੈ ਜੋ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਦੁੱਖੀ ਤੇ ਉਦਾਸ ਗੁਰਮੁਖ ਇਸ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ਅਸਲਮ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ,”ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਨ ਓ ਅਸਲਮ!” ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਅੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉਛਾਲਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਟਿਕੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਹਿੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਸਨਪੁਰੀ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਚਾਰ ਗੁਣ ਹਨ। ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਡਾਰਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਬੰਨ੍ਹ ਆਉਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਢਾਲੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਉਹ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਕੇ ਬੜੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੇ ਤੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਗੁਣ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਗੀਤ ਵਰਗੀ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਸਰਲਤਾ ਹੈ। ਚੌਥਾ ਗੁਣ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਤੇ ਤਰਤੀਬ, ਨਰੋਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਤੇ ਜੜ੍ਹਤ ‘ਚੋ ਉੁਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਰਚੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਹੈ:

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ, ਫ਼ਖਰਜਮਾਨ ਨੇ ‘ਵਿਸ਼ਵ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ’ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ।ਪਰ ਕਾਨਫ਼ਰੰਸ ਤੋਂ ਐਨ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀਓ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਅੰਬੈਸੀ ਵੱਲੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕੋਈ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਨਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਯੂਸੀ ਹੋਈ।ਇਸ ਮਾਯੂਸੀ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਹਸਨਪੁਰੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਖ਼ਰ ਤੇ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਅਸਲਮ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਯੂਸੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੇ ਹੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

        “ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਧੀਰ” ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ “ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ” ਹੈ।ਪਰ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ “ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ ਓ ਅਸਲਮ!” ਬਹੁਤ ਢੁੱਕਵਾ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਾਂਅ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਭਾਵ ਵੀ ਉੱਘੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਗੀਤਕ ਵੀ ਹੈ ਇਹ ਨਾਂਅ। ਕਵੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਜਾਪੇ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਸੰਸਕਰਣ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਂ “ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ ਓ ਅਸਲਮ!”(1986) ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।

 “ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ ਓ ਅਸਲਮ!” ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨ ਭੁੱਲਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਾ ਸਕਦਾ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਸੁਨਿਹਰੇ ਦਿਨ? ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੇ ਅਸਲਮ ਇੱਕ ਦੂਜੇਦੇ ਨਾਲ ਰਲਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦਾ ਵਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖਾਂਦੇ। ਕਿੰਨਾਂ ਚੰਗਾ ਸੀ ਉਹ ਬਚਪਨ ਜਦੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਵੇਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ,ਖੁਦੋਂ-ਖੁੰਡੀ, ਲੁਕਣ-ਮੀਟੀ, ਤੇ ਬੰਟੇ ਖੇਡਦੇ ਸੀ। ਨਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਰੋਕ-ਟੋਕ। ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਰੁਸਣਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਲ ਹੀ ਫਿਰ ਮਨਾਉਣ ਵਰਗੇ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਸੋਹਣਾ ਸੀ ਉਹ ਬਚਪਨ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਚਪਨ ਦੇ ਉਹ ਦਿਨ ਇੰਨੇ ਭੋਲੇ ਸਨ ਕਿ ਲੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਹੀ ਪਲ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁਲਕੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗੱਲਵਕੜੀ ਪਾ ਲੈਣਾ ਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕਠੇ ਸਕੂਲੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਇੱਲਤਾਂ ਕਰਨੀਆਂ।ਕਮਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰਦੇ ਗੰਨੇ ਪੁੱਟ ਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਤੂਤਾਂ ਤੇ ਵੱਟਾਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਬਹਿਕੇ ਚੁਪਦੇ ਸਨ।ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਦਿਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵੀ ਦੁਬਾਰਾ ਮੁੜਕੇ ਆਉਣ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਮੋਹ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਰਹਿਤ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਘਲਾੜੀ ਚਲਣੀ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਤੱਤਾ-ਤੱਤਾ ਗੁੜ ਖਾਂਦੇ ਅਤੇ ਗੁੜ੍ਹ ਖਾ ਕੇ ਗੁੜ੍ਹ ਵਰਗੇ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਭਾਵ ਉਹ ਬਚਪਨ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਤੇ ਈਰਖੇ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਮਿਠਾਸ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਦਿਨ ਟੋਲ੍ਹਦਾ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਵਾੜੇ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੜ੍ਹ ਕੇ ਹਦਵਾਣੇ ਅਤੇ ਛੱਲੀਆਂ ਤੋੜ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।ਬਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਚੋਰੀ-ਚੋਰੀ ਅੰਬ ਤੋੜਦੇ ਅਤੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਤੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਰਾਖਾ ਜਦੋਂ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਲਤਾਂ ਕਰਕੇ ਛੇੜਨਾ ਅਤੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣਾ। ਫਿਰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਖਿੜ-ਖਿੜ ਕੇ ਹੱਸਦੇ ਸਨ।

ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਸ ਨਹੀਂ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖਾਣਾ-ਪੀਣਾ ਭੁੱਲ ਕੇ ਹੱਸ ਖੇਡ ਕੇ ਹੀ ਢਿੱਡ ਭਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਬੱਕਰੀ ਚੁੰਘ  ਲੈਣੀ ਤੇ ਕਦੀ ਮਟਕੀ ਭੰਨ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਹਾਣ ਦੀਆ ਨੂਰਾਂ ਅਤੇ ਜੀਤੋਂ ਦੀਆਂ ਗੁੱਤਾਂ ਬੰਨ ਕੇ ਭੱਜ ਜਾਣਾ ਤੇ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਵੱਖੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।

ਕਵੀ ਅਸਲਮ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲਮ ਸ਼ਾਇਦ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲ ਸਕਦਾ। ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਦਾ ਕਾਰਟੂਨ ਬਣਾਕੇ ਥੱਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂਅ ਵਾਹ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਰੇ ਖਿੜ-ਖਿੜ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ :- “ਕਿਉਂ ਹੱਸਦੇ ਹੋ? ਖਬਰਦਾਰ ਹੱਸਿਆ ਕੋਈ” ਪਰ ਵਿਚਾਰੇ ਜੀਤੇ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਹਾਸਾ ਰੋਕ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਾਰਟੂਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡੰਡਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਕੜ੍ਹਕ ਕੇ ਬੋਲੇ “ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੈ ਇਹ ਇੱਲਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਅਸ਼ੱਟਲੀ ਏਹੇ? ਲੰਬੜਾਂ ਦੇ ਜੀਤੇ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਲੈ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਡੰਡਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਤੂੰ ਆਖਿਆ:

“ਗੁਰਮੁਖ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ,

 ਇਹ ਸ਼ਰਾਰਤ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਹੈ।“

ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਤੈਨੂੰ ਮੁਣਸ਼ੀ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਸੂਰ ਮਾਰ ਪਈ ਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਵਾਹ ਨਾ ਚੱਲੀ।ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜ ਗਈ।ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ  ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਦੂਜੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਬਚਾਕੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਆਪਣੇਪਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਇਸ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਤੇ ਮੋਹ ਵਰਗੇ ਕੋਮਲ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਨੂੰ ਈਰਖਾ ਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਵਰਗੇ ਕਾਲੇ ਝੱਖੜ੍ਹਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹਾ ਲਿਆ ਹੈ।

ਕਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡੇ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਗਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ ਨੱਠ ਗਏ ਪਰ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਵਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਦੋਸ਼ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਖਾਤਿਰ ਮਾਰ ਪਈ। ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਲ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ਜੋ ਕਿਹਾ ਕੀ ਉਹ ਯਾਦ ਹੈ ਤੈਨੂੰ? ਤੂੰ ਕਿਹਾ “ਅਸਲਮ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖ ਨੇ ਇੱਕੋ,ਮਰਦੇ ਦਮ ਤੱਕ ਇੱਕ ਰਹਿਣਗੇ”।ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਮਜ਼ਹਬ ਦੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਕੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਮਿੱਤਰਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਹਬ ਬਣਾਇਆ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਜੋ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹਨ।ਕਵੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿੱਲਖਣ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾ ਫਰੋਲਦਾ ਹੋਇਆ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨਾਂ ਭਾਂਗਾ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਉਹ ਜਦੋਂ ਨਾ ਕੋਈ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਨਾ ਹੀ ਟੋਕਣ ਵਾਲਾ।ਦਿਨ-ਰਾਤ ਆਪਣੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਛਿਪਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।ਪਰ ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਪਿਆਰ ਉਸ ਰੱਬ ਵਾਂਗ ਇੱਕੋਂ ਥਾਂ ਸਥਿਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਆ ਵੜਦੇ ਤੇ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਤਿਉਹਾਰ ਈਦ,ਹੋਲੀ,ਇੱਕਠੇ ਰਲਕੇ ਮਨਾਉਂਦੇ।ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਬੰਦਸ਼ਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਕੇ ਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਮਸੀਤੇ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਲੰਗਰ ਖਾਂਦੇ ਸਨ।

ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਸਮਾਂ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ। ਭਾਵ 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਵੀਜ਼ੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ। ਸਿਆਸੀ ਚਾਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਗੇ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਤੇ ਮਾਸੂਮ ਲੋਕਾਂ ਜੋ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਦੀ ਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਪਰੋਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਭ ਨੂੰ ਤੋੜਕੇ ਮਣਕੇ ਮਣਕੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।ਅੱਜ ਅਸਲਮ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖ ਦੋਵੇਂ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹਨ ਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਹਨ।

 ਲੇਖਕ ਵਿਛੋੜੇ ਵਿੱਚ ਤੜਫਦਾ ਫਰਿਆਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨਾ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਮੈਥੋਂ ਲੈ ਲਵੇ। ਪਰ ਮੇਰਾ ਉਹ ਮਾਸੂਮ ਤੇ ਅਲ੍ਹੜ ਜਿਹਾ ਬਚਪਨ ਮੈਨੂੰ ਮੋੜ ਦੇਵੇ।ਅੱਜ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਝੂਠੀ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੱਨਤ ਵਰਗਾ ਬਚਪਨ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਨਰਕ ਵਰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੋ ਪਿਆਰ,ਹਮਦਰਦੀ,ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਖਣੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਤੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਸਿੱਖ ਹਾਂ। ਪਰ ਵਾਰੇ ਜਾਈਏ ਉਸ ਬਚਪਨ ਦੇ ਜਦੋਂ “ਨਾ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ” ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇਨਸਾਨ ਸੀ ਆਪਾ,ਸੱਚ ਪੁੱਛੇ ਭਗਵਾਨ ਸੀ ਆਪਾਂ। ਕਵੀ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲਮ! ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਦਿਨ ਮੋੜ ਵਾਪਸ ਲੈਂਕੇ ਆਈਏ? ਕਿਵੇਂ ਜਾਤਪਾਤ ਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਕੋਹੜ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਜੜ੍ਹੋਂ ਹੀ ਮੁੱਕਾ ਦੇਈਏ।ਤਾਂ ਕਿ ਮੁੱਹਬਤ ਦੇ ਦੀਵਿਆਂ ਦੀ ਲੋਅ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰੋਸ਼ਨ ਹੋ ਉੱਠੇ।

ਬਸੰਤ ਦੀ ਸੁਹਾਵਣੀ ਰੁੱਤੇ ਜਦੋਂ ਪੰਚਮੀ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਅਸਲਮ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖ ਦੋਵੇਂ ਰਲਕੇ ਪਤੰਗ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ।ਇੱਕ ਨੇ ਚਰਖੜੀ ਫੜਨੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਬੋ-ਕਾਟਾ ਬੋ-ਕਾਟਾ ਕਹਿਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਰੌਲਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ।ਕਵੀ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲਮ ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ?ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਦਾ ਵੀ ਬੋ-ਕਾਟਾ ਕੀਤਾ ਸੀ।ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਉੱਚੇ ਅਸਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਉਡਾਰੀਆਂ ਲਗਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਕਟੇ ਪਤੰਗ ਵਾਂਗੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ -ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਡਿੱਗੇ। ਇਸ ਵਿਛੋੜੇ ਦੌਰਾਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਹੋਲੀਆਂ ਤੇ ਈਦਾਂ ਲੰਘ ਗਈਆਂ ਪਰ ਉਹ ਮੁੜਕੇ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ।ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਇਸ ਲੜ੍ਹਾਈ ਤੇ ਦੂਰੀ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਹੀਂ ਸਗੋਂ ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਗੱਲ ਲੱਗ ਰੌਣ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।

ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿੰਬ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਕਵੀ ਅਸਲਮ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨ੍ਹਾਂ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇਕਰ ਉਹ ਪੰਛੀ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਸੀ।ਇਸ ਲਈ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪਰਮਟ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਬੰਨ੍ਹੇ ਟੱਪਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ।ਇਨਸਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਪੰਛੀ ਹੀ ਚੰਗੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਪਿਆਰ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬੰਦਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਾ ਕੋਈ ਜਾਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਧਰਮ ਹੈ ।ਪੰਛੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਅੰਬਰ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹਨ।ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਹਰ ਸ਼ੈਅ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵ ਸਮੋਏ ਹੋਏ ਹਨ।

        ਕਵੀ ਇਸ ਵਿਛੋੜੇ ਰਾਹੀਂ ਵਾਪਰੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਦ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ ਓ ਅਸਲਮ!” ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵੰਡ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਦਮਖੋਰਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਏ ਹਨ। ਉਹ ਸੱਚੇ ਪਾਕ ਪਵਿੱਤਰ ਦਿਨ ਜਿਹੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿੱਠੀ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀਂ ਯਾਦ ਬਣ ਕੇ ਧੜਕ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਉਹ ਦਿਨ ਓ ਅਸਲਮ!” ਕਵਿਤਾ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਅਮਨ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਭਾਵੇ ਇਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਸਮੇਂ ਕਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਅਮਨ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਹੀ ਮਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾ ਹੀ ਕਵੀ ਦੇ ਮਾਨਵੀ ਪਿਆਰ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਕੀਰੀ ਆਲਮੀ ਅਮਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਵੀ ਨੇ ਇਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਪੇਂਡੂ ਰਸਮਾਂ, ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ,ਮੇਲਿਆਂ,ਤਿਉਹਾਰਾਂ,ਚਾਵਾਂ, ਰੁੱਤਾਂ,ਪੰਛੀਆਂ,ਖੇਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕਵੀ ਨੇ ਕਾਵਿ ਅੰਦਾਜ ਨਾਲ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉੱਤਮ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਿੰਬਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦਰਜੀਤ ਹਸਨਪੁਰੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਇੱਕ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। 

                      

21.ਕਰਮੋਂ ਕਮਲੀ (ਸੁਖਵੰਤ ਕੌਰ ਮਾਨ)

                                                                          ਗੁਰਮੀਤ ਕੌਰ

                                                                         ਰੋਲ ਨੰ:-987

suKvMq kor mwn dw jnm 19 jnvrI 1937 nMU mwqw krqwr kOr ipqw ikSn isMG dy Gr ipMf mwnwvwlw, izlw SyKUpurw  iv`c hoieAw[suKvMq kor mwn vyKx iv`c sMgwau hY[ auh 1955 qoN lY ky 1972 q`k AiDAwpk rhy[

auhnwN dIAwN pusqkw:-

B`KVy dy Pu`l,qRyV, ies dy bwvjUd,moh im`tI,cwdr hyTlw bMdw cricq glp pusqkW hn[auhnW dI pusqk “ifauVI” ivc v`KrI iksm dIAwN kwiv khwxIAwN hn[ iehnwN khwxIAwN iv`c pyNfU pwqrW dy kwiv ic`qr hn[suKvMq kOr mwn KyqI dy nwl-nwl swihqkwrI iv`c rucI r`Kdy hn[

suKvMq kOr mwn ilKq iv`c ie`k bybwk qy pirpk khwxIkwr vI hY[ aus ny ikswnI,CotI ikswnI  dIAw pRqIDunIAwN nMU hI nhI sgoN ikswnI nwl sMbMDq hor jwqW dy jIvn Aqy SihrI jIvn ivcly ivAkqIgq Aqy smwjk vrqwry iv`c ikirAwSIl pwqrW dI vydnw nMuU Awpxy AnuBv dw ih`sw bxw ky pwqrW dI AwNqirk mnodSw dw pwTkW ‘qy pRBwv pw ky Aqy auhnW dy smu`cy drd qy duKwNq nMU mwnvvwdI idRStIkox qoN pyS krnw suKvMq kor mwn dy ih`sy AwieAw hY[

kivqw dw rUpk p`K:- “hwSIey dy hwsl” kwiv sMgRih iv`c leI geI suKvMq kor mwn dI kivqw iek nzm hY[ swihqk Kyqr iv`c nzm dw ArQ hY ivcwrW nUM ^ws vjn qol Aqy qrqIb iv`c pyS krnw[ nzm ‘ArbI’ dw Sbd hY ijsdy ArQ hn ‘moqIAW iv`c proxw’ ies qo Bwv hY ik Awpxy ivcwrW nMU ^ws qrqIb dy ky moqIAwN prox nMU nzm ikhw jWdw hY[

kivqw dw ivSw:-

ies kivqw dw ivSw swfy pyNfU smwj iv`c rihMdIAwN AOrqW dy duKWq nwl hY jo Awpxy pqI dy mr jwx kwrn l`KW du`K sihMdIAwN hn qy Awpxw mwnisk sMquln Ko bYTdIAwN hn[ies nzm iv`c kiv`qrI ny kwiv ic`qr rwhI hwSIey dy D`ky pyNfU pwqrW nMU pyS kIqw hY[ ies nzm iv`c ‘krmoN kmlI’ dw ryKw ic`qr hI hY jo ip`qrI s`qw Aqy AwriQk s`qw dw ivroD krn vwilAwN dw dsqwvyz icqrdw hY[

pwty hoey J`gy dI lIro …………..mn im`QIAw nw huMdIAw mn imQIAw ………………..[

ivAwiKAw:- kiv`qrI dy Anuswr ‘krmoN kmlI’ jo Awpxy pqI dy mr jwx qy Awpxw mwnisk sMquln Ko bYTdI hY ausdI mwnisk dSw dw vrnx krdI hoeI kihMdI hY ik krmoN kmlI Awpxy purwxy kmIz dI lIro-lIr ho jwx, Pt jwx qy vI nvwN J`gw pwaux qoN mnwH kr idMdI hY[ ausdI slvwr (su`Qx) ijs nMU QW-QW twkIAW l`gIAwN hoieAw hn auh auhdy nwl vI hux Awpxw SrIr F`kxw vI Bu`l geI hY[

“hoxI kdy nhI tldI huMdI jo hoxw hY auh ho ky hI rihMdw hY[

iPr auh ie`k dm g`l nUM bdl idMdI[ mn dIAw kdy pUrIAW nhI huMdIAW auh hY jo iksmq iv`c huMdw hY[

nI cMnoN swfy bnyry qy kI…………dIAW brUhW ‘c jw bYTdI ey…………… …[

ivAwiKAw:- kiv`qrI d`sdI hY ik jykr iksy dy Gr b`cw hoxw huMdw qw iksy is`Dry bMdy jW iksy Coty b`cy qoN ieh pu`CdIAW hn ik auhnW dy Gr muMfw hoaUu jW kuVI[ jykr auh ieh kih dyvy ik auhnwN dy bnyry qy ‘icVI’ hY Bwv kuVI hY qW ausnMU gwlHW k`Fdy qy d&w ho  jwx leI kihMdy, jykr auh ieh kih dyvy ik auhnW dy bnyry qy ‘kW’ hY Bwv muMfw hoaU qW Gr dIAW AOrqW aus nMU Kwx leI kuJ idMdIAW hn[ krmoN kmlI ^uSI iv`c gwaux l`g jWdI auh ieMnI kmzor ho geI sI auh c`kr Kw ky if`g jWdI iPr surq Awaux qoN bwAd au~T ky hOlI-hOlI qurky hor dy bUhy A`gy jw bYYTdI[

A`Cw,Awau hux Asl …………..r`b jwxdY,

ivAwiKAw:- kivqrI AwKdI hY ik krmoN dy ivhVy iv`c vI KuSIAW AweIAW aus dy Gr dy bnyry qy ‘kW’ vI qy ‘icVIAW’ vI bolIAW aus Gr ie`k muMfy ny jnm ilAw Gr roxkW l`gIAW[ pr r`b nUM k`uJ hor hI mnzUr sI, ie`k idn ausdw pqI brwVW dI motr qy krMt l`g jwx kwrx ausdI mOq ho geI [ pqI dI mOq qoN bwAd auh bhuq duKI hoeI[ aus qy jo bIqI auhdw r`b hI jwxdw hY[ jdoN Gr iv`c kmwaU bMdy dI mOq ho jWdI hY qy hor kmwaux vwlw koeI nw hovy qW bwAd iv`c pirvwr dI dSw bhuq mwVI ho jWdI hY[

qwry nMU bwhoN …………….bIhI ‘coN lMGx l`gI[

ivAwiKAw :- kiv`qrI d`sdI hY ik krmoN Awpxy Coty pu`qr nMU nwl lY ky KyqW iv`c b`lIAW curwx jWdy b`lIAW curw-curw ky auh dovy mW pu`q Jol Br lYdy qy idhwVIAW krky Awpxy Gr dw rotI pwxI clweI jwNdI[

      jdo krmoN dw mMufw v`fw hoieAw qy auh srdwrW dIAW m`JW cwrn dw kMm krn l`g ipAw ijs nwl Gr dw gujwrw cMgI qrHW hox l`g ipAw[ krmoN dy Gr iPr KuSIAW ny dsqk id`qI iPr krmoN dy cMgy idn Awey auh ipMf dIAW glIAW (bIhIAW) iv`c isr cu`k ky lMGdI[

iPr ie`k idn………gRihx kIqw igAwn aucwrdI[

ivAwiKAw : kivqrI AwKdI hY ik v`fw hoieAw pu`qr iksy dIAW vgwrW nhI sihMdw [ ie`k idn pu`qr AwpxI byby krmoN nUM kihMdw hY ik auh iksy dIAW gwlHW nhIN Kweygw iksy dI gulwmI nhIN krygw, qUM dUijAW dI gulwmI ikau krdI ‘ey’ srdwrW dy GroN jd sunyhw AwaNudw hY qUM auhnw dy Gr nUM B`jI jWdI hY, qUM auhnW srdwrW dIAW vgwrW nw kirAw kr [ krmoN dw pu`qr srdwrW dy kMm qo h`t ky Sihr nUM idhwVI krn clw jWdw hY ikauik ipMf qW aus nUM gwlHW hI k`FIAW jWdIAw hn [

Sihr jw ky muMfw nkslvwVI lihr qy qur pYNdw hY [ nkslvwVI lihr iv`c rl ky auh zulm dw ivroD krn l`g ipAw h`k s`c dI lVweI lVn l`gw, DIAW BYxW  dI ie`jq Kwqr bolx l`gw,auhnw dy h`k dI g`l krn l`gw [ krmoN pu`q nUM Awpxy kol ibTw ky bhuq smJwaNudI ik aus ny iehnW kMmW qNo kI lYxw hY[ aus ny iehnW kMmW qNo  auh hr qrIky nwl aus nUM smJwaux dI koiSS krdI hY[

 Pyr auhny Al`Q muMfy……..nMU kMbwA jWdy[

ivAwiKAw: kiv`qrI d`sdI hY ik krmoN ny muMfy nMU Gr r`Kx leI ausdw ivAwh kr id`qw Aqy aus dI nMUh kol swl AMdr kuVI ny jnm ilAw[kuVI QoVI v`fI hoeI qw krmoN kuVI nMU pu`CdI hY ik ausdy bnyry qy kI hY? ‘icVI-kW’ qo Bwv muMfw jw kuVI, cMnoN kdI ‘icVI’ AwKdI kdI ‘kW’ AwKdI[ krmoN dw pu`q hr roj rwq nMU ikDry clw jWdw Joly iv`c ieSiqhwr pw ky auh sUey qy,nihrW dIAwN pulIAw qy, kMDw qy ieSiqhwr icpkw AwaNudw[ svyr hox qy auh ieSiqhwr swry pVHdy qy BVk auTdy[

auh Gr dI ipClI koTVI iv`c bYTky bMb bxwaudw rihMdw [ krmoN Awpxy pqI dI moq qoN bwAd vI ieMnW nhIN sI GbrweI pr hux pu`q nMU ieh kMm krdy dyK ky fr jWdI, in`kI ijhI Awvwj hox qy vI sihm jWdI Aqy aus dy AMdr kMbxI iCV jWdI hY[

srdwr ny kol ……..puls dI golI nwL ………[

ivAwiKAw: kivqrI AwKdI ik krmoN dy pu`qr nMU srdwr ny Awpxy kol bulw ky bhuq smJwieAw ik auh ieho ijhy kMmW nMU C`f dyvy[ iehnW kMmW iv`c ku`J nhIN imlxw ies qrHW krn nwl ausdw hI nukswn hY[ auh ieh kMm qoN dUr rhy ies A`g iv`c nw ku`dy srdwr ny aus nUM ipAwr nwl vI smJwieAw, aus nUM ipAwr Aqy gu`sy nwl vI smJwieAw, aus nUM frwvy vI id`qy pr auh nw smiJAw[ iPr auh hoxI hoeI ijs dw fr aus dI mW (krmoN) nMU sI, Awpxy Joly iv`c bMb pw ky Gr qo auh qur ipAw qy kdI muV Gr nhI AwieAw, krmoN dy nwl jo bIqI jw krmoN hI jwxdI hY jw iPr ausdw r`b jwxdw[ iek idn AKbwr iv`c Kbr AweI ‘qy pihly s&y qy ie`k CotI ijhI Kbr l`gI hoeI sI ik ausdw pu`qr jylH iv`coN B`j igAw Aqy puils mukwbly iv`c puils dI golI nwl mwirAw igAw[

23.ਬੁੱਝ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ (ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਮਾਨ)

                                                                      

ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ, ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ

                                                                         ਰੋਲ ਨੰ:- 943,925

                          

ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਮਰਾੜ੍ਹਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਹਿਮ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਗੋਤ ਮਾਨ,ਪਿੰਡ ਮਰਾੜ੍ਹ (ਫਰੀਦਕੋਟ) ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਮਰਾੜ੍ਹਵਾਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 10 ਅਕਤੂਬਰ 1942 ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਆਸ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਿੰਡ ਜੰਡ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬੀ.ਏ ਬਰਜਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਫਰੀਦਕੋਟ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ।ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਵਾਝਾਂ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਹੱਸਣ ਖੇਡਣ ਵਾਲਾ, ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਲ ਫੇਰ ਦੇ ਸਿੱਧ -ਪੱਧਰਾ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ। ਗੀਤ ਲਿਖਣਾ ਉਸਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਉਹ ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਲ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਮਰਾੜ੍ਹਵਾਲਾ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਵਣਜਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ।ਮਾਨ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਧੜਕਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕੀਤਾ,ਉਸਦੇ ਗੀਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੋਲ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਜਜ਼ਬੇ ਹਨ, ਸੱਧਰਾਂ, ਹੂਕਾਂ ਤੇ ਮਨ ਦੇ ਭੇਦ ਹਨ। ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਇਹ ਮਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦਾ ਮਾਨ ,ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਾਨ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਾਨ ਹੈ। ਮਾਨ ਦੇ ਗੀਤ ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਗਲੇ ਦਾ ਰਾਗ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਉਹ ਉਤਮ ਕਲਾਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਗੀਤ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜਾਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਗੀਤ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਚੋਂ ਇੱਕ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਕੇ ਉਠਦੈ। ਮਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਗੀਤਕਾਰੀ ਵਿਚ ਦੋਗਾਣੇ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਕੀਤਾ।

ਗੀਤ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸਨਅਤ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਪਾਰਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਹ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਹਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੇ ਧੱਕਿਆ ਗਿਆ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਜੋ ਹਾਸ਼ੀਏ ਤੇ ਧੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ ਇੱਕ ਗੀਤ ਜੋ ਕਿ ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਮਰਾੜ੍ਹਵਾਲੇ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ‘ਬੁਝ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ’ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ‘ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ’ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲੀ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ:- ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਝਣ ਜਾਂ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਇਸ ਗੀਤ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਗੀਤ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਧੀ, ਭੈਣ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਗੀਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ-:

ਮੇਰੀਏ ਨੀ ਮਾਏ

…………….

ਬੁੱਝ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ-ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਇੱਕ ਧੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਨੋ ਸਥਿਤੀ ਸਮਝਣ ਨੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ! ਮੇਰੀ ਮਾਂ,ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਤੂੰ ਹੀ ਮਹਿਰਮ ਹੈ। ਤੂੰ ਬੁੱਝ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠੀ ਰੂਪੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ।

ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ

………

ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ?

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਜਵਾਨ ਹੋਈ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲਿਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਉੱਤੇ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਹਾਸਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਖੇਡ ਮੈਂ ਖੇਡਦੀ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਮੁਟਿਆਰ ਕੁੜੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ! ਪੂਰੇ ਚੌਦਾਂ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਚੰਦ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਿਆ ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਦੇਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਦਾ ਨੂਰ ਡੀਕ ਲਾ ਕੇ ਸਾਰਾ ਪੀ ਜਾਵਾ। ਤੂੰ ਬੁੱਝ ਕੀ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ।

 ਕੂਲੇ ਕੂਲੇ

 ………

 ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ?

ਧੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਕੂਲੇ-ਕੂਲੇ, ਸੁੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਤੇ ਮਹਿਕ ਭਰੇ ਹਨ। ਇਹ ਖਿਆਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਵਾਰ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਸੂ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰੇ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਉੱਤੇ  ਹਰੇ-ਹਰੇ ਤੋਤਿਆਂ ਦੀ ਡਾਰ ਅਸਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਜਾਂ ਸੁਪਨੇ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਉਡਾਰੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਸੂ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਜੋ ਬੜੀ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਨਿੱਘੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਜੀ (ਮਨ) ਉੱਡਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ! ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਮੁੱਠੀ ਰੂਪੀ ਮਨ ਨੂੰ ਬੁੱਝ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ।

ਨਿੱਕੇ-ਜਿਹੇ ਮੂੰਹ ਚੋਂ

………………

ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ?

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ-ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚੋਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਪਹਾੜ ਜਿੱਡੀ ਗੱਲ ਕਿਵੇਂ ਪੁੱਛਾ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਹੀ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਪੁੱਛਾ ਵੀ ਕਿ ਨਾ ਪੁੱਛਾ।ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਪੁੱਛ ਲੈਂਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਵੇਂਗੀ। ਹੇ ਮਾਏ ਮੇਰੀਏ ! ਮੇਰੀਏ ਨੀ ਜੇ ਮੈਂ ਭਲਾ ਪੁੱਛ ਵੀ ਲਵਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੁਆਰੇ ਅੰਗਾਂ ਉੱਤੇ ਹੁਣ ਗਿੱਠ-ਗਿੱਠ ਲਾਲੀ ਚੜ੍ਹ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਮੁਟਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਹਾਂ। ਤੇਰੀ ਧੀ ਕੋਠੇ ਜਿਡੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤਾਂ ਤੂੰ ਬੁੱਝ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਨ/ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ। ਚਿੱਟੀ ਚਿੱਟੀ

………..

ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ?

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ-ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਧੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ, ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਾਬਲੇ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਚਿੱਟੀ ਚਿੱਟੀ ਪੱਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਜੁਗ ਜੁਗ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ। ਮੇਰੀਏ ਮਾਏ ! ਤੇਰੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਤਿਊੜੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਪਾਣੀ-ਪਾਣੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਸੁੱਚੀਆਂ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਦਾ, ਮੇਰੇ ਕਲੀਆਂ ਜਿਹੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸੀ ਬਲਿਕ ਤੂੰ ਬੁੱਝ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ।

ਸਿੱਟਾ-: ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਿਤੀ ਉਸਦੇ ਖਿਆਲ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਨੋ-ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬੁੱਝਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਹੈ। ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮਹਿਰਮ ਹੈ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਬਾਰੇ ਸਭ ਜਾਣਦੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਬੁੱਝ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ।

                               

24.ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀਂ  ਸਕਦਾ

                                                              ਰੋਲ ਨੰ:-946

ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ‘ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ’ ਸੀ। ‘ਭੂਸ਼ਨ’ ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ ਦਾ ਨਾਮ ਸੀ। ਜੋ ਪੰਜਵੀਂ ਕਲਾਸ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵੇਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੇ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ‘ਭੂਸ਼ਣ’ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਛਾਪੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ‘ਬੇਨਤੀ’ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕੇ।

ਬੇਨਤੀ ਸਰੂਪ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਪਿਆਰੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਪਿਤਾ ਅਮਰਨਾਥ ਦੇ ਘਰ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1945 ਨੂੰ ਰਸੀਂਹਵਾਲਾ ,ਜਿਲ੍ਹਾਂ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਐੱਮ.ਏ.-1 ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਲੰਮਾਂ ਸਮਾਂ ਖੱਜਲ-ਖੁਆਰ ਕੀਤਾ।

        ਉਸਨੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਰੋਪੜ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਹੇ। ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਪਦਾ ‘ਕਵੀਓ ਵਾਚ’ ਕਾਲਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਿਆ।ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਸਮਕਾਲੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਿਅੰਗ਼ਮਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਚਦੇ ਰਹੇ।ਭੂਸ਼ਨ ਧਿਆਨਪੁਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਕਈ ਵਾਰ ਕਟਾਈ। ਪਰ ਉਹ ਦਾੜ੍ਹੀ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਸਕੂਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਸਿਰ ਤੇ ਕੋਈ ਪਗੜੀ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ‘ਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ’ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਕਵੀ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਦਰਸ਼ਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

 

ਵਿਆਖਿਆ -:

ਬੰਦਾ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ……ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਸਤਰਾਂ ਕਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਹਿਮੀਅਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਦਿਨ ਕਟੀ ਹੋਈ ਜਾਵੇ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ।

        ਇੱਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ।ਅਜਿਹਾ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਇਨਸਾਨ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਖੁਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਜਿਸ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਟਿਚ ਸਮਝਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।

  ਮਾਲਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ .......ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੱਲ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਖੌਲ ਬਣਾਉਣ ਪਰ ਉਹ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨੀਵੇਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਦੂਜਾ ਅਰਥ ਅਧੀਨਗੀ ਵਾਲਾ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਜੇ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਵਪਾਰਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਮਰੀਕਾ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਾਕਮ ਇਸ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨੀਵੇਂ ਵਰਗ ਤੇ ਧਾਂਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

 ਮਾਰ ਕੇ ਡੰਗ……..ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਕਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਗਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਇਹ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਖਿਲਾਫ਼ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੀਆਂ । ਅੱਜ 21ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕੇ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣ ਦੇ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਸੌ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ ਸੱਤ ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣ ਕੇ ਲੰਘਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

           ਸਾਨੂੰ ਹੱਸਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਹਥਿਆਰ ਪਲੋਸੇ,

           ਧਰਮ ਦਾ ਠੇਕੇਦਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀ ਸਕਦੇ।

ਸਾਡੇ ਲੀਡਰ ਸਾਡੇ ਉਪੱਰ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਉਪਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਹਿੱਤ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਜਾਂ ਅਵਾਜ ਉਠਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਜਾਇਜ਼ ਤੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਾਸੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਅਰ ਦੀ….....ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਇੱਥੇ ਪਹਿਲਾ ਅਰਥ ਤਾਂ ਇਹ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਭੋਲੇ-ਭਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਨਫੇ-ਨੁਕਸਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਅਰਥ ਕਿ ਇੱਕ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਜਿਸਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜਰੂਰਤਾਂ ਮਸਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉੱਚ ਵਰਗ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਖੜਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।

  ਵੀ.ਸੀ. ਸ਼ਿਪ……… ਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਦਵੀਆਂ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹਨ ਜੋ ਸਟੇਟ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਦੇ ਨਾ ਬੋਲਣ ਜਾਂ ਸਟੇਟ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੇਖਾ- ਜੋਖਾ ਨਾ ਲੈਣ। ਰਾਜ ਭਾਵੇ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂ ਲੋਕ ਵਿਰੋਧੀ ਉਹ ਸਿਰਫ ਉਸਦੀ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਉਣ। ਕਾਰ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਘੂਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਹ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ ਜੋ ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀਂ ਸਕਦਾ।

 ਕਾਰ ਦੇ ਸਿਰ………ਹੱਸ ਨੲ੍ਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰ ਸਰਮਾਏ ਦਾਰੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਵੀ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਚ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਮੂਲੀ ਲਿਖਤਾਂ ਨਾਲ  ਸਾਹਿਤਕ ਪਦਵੀਆਂ ਹਾਸਲ ਤਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਮ ਵਿੱਚ ਉਹ ਜਾਨ ਜਾਂ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜੋ ਸਮਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਔਗੁਣ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕੇ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ  ਨਾਬਰ ਬਣਾ ਸਕੇ। ਉਹ ਵੀ ਕਦੇ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।

 ਵਰਤਮਾਨ ਵਰਦਾਨ……...ਹੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਜੋ ਲੋਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ ਉਹ ਲੋਕ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਇਨਸਾਨ ਉੱਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਗੜਾ ਬਣਨ ਦਾ ਲਾਲਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਵੀ ਦਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ  ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਲੰਘ ਰਹੀ ਚੰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਹੀਲੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮਾਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ।

25.ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਖ਼ਤ (ਅਮਿਤੋਜ)

                                                   ਮਨਦੀਪ ਕੌਰ

                                                    ਰੋਲ ਨੰ:-991

ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇਕ ਖ਼ਤ ਅਮਿਤੋਜ ਦੀ ਅਨੁਪਮ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਜਨਮ 3 ਜੂਨ 1947 ਨੂੰ ਜਾਨਕੀ ਦੇਵੀ ਤੇ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਚਰਨ ਦਾਸ ਦੇ ਘਰ ਪਿੰਡ ਮੁਰੀਦ ਕੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।ਅਮਿਤੋਜ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਸਤ ਮੌਲਾ ਅਤੇ ਫ਼ਕੀਰ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ। ਦਿਮਾਗੀ ਤੋਰ ਤੇ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਅਮਿਤੋਜ ਵਿਲੱਖਣ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਧਿਆਪਕ, ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ, ਸਕਰਿਪਟ ਲੇਖਕ ,ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰੇਡੀਓ ਉੱਪਰ ਪੇਸ਼ਕਾਰ ਕਈ ਕੁਝ ਸੀ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਵਿਤਾ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਉਸਦਾ ਵੱਡਾ ਜਿਕਰ ਕਰਦਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮਿਤੋਜ ਕੋਲ ਗਹਿਰੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ, ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ, ਕੁਝ ਕਰਨ ਗੁਜਾਰਨ ਦੀ ਰੀਝ ਵਾਲੇ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਕਾਵਿਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਟੀ.ਵੀ. ਪੋ੍ਰਗਰਾਮ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਮੁੰਦਰਾਂ ਉਸਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਅਮਿਤੋਜ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕਵੀਆਂ ਦੇ ਉਲਟ ਕਵਿਤਾ ਜੀਵੀ ਹੈ। ਅਮਿਤੋਜ ਨੇ 40-50 ਦੇ ਕਰੀਬ ਨਜ਼ਮਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪਰ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਦੀਆਂ 4-5 ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨਜ਼ਮਾਂ ਸਨ। ਖਾਲੀ ਤਰਕਸ਼, ਬੁੱਢਾ ਬੌਲਦ ਉਸਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ। 28 ਅਗਸਤ, 2005 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਇਆ।

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰੂਪ- ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਅਮਿਤੋਜ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇੱਕ ਖਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਉਸਦੇ ਕੇਵਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਬਿੰਬ ਅਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪਰਤਾ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕਵਿਤਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇੱਕ ਖਤ ਦਾ ਅਮਿਤੋਜ ਦੀਆ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ‘ਆਖਾਂ ਵਾਰਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ’ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਕਾਵਿ ਵਿੱਚ ।ਇਹ ਉਸਦੀ ਪਹਿਲੇ ਨਜ਼ਮ ਹੈ ਜੋ ਰਾਵੀ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਪਾਰ ਦਿਲਾਂ ਤੇ ਕੰਬਦੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਅਤੇ ਨੈਣੀ ਨੀਰ ਭਰ ਕੰਬਦੇ ਹੋਠਾਂ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ ,ਪਿਆਰੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਦਰੇਵੇ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜੀ ਚਿੱਠੀ ਅੱਖਰਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ।

ਪ੍ਰਸੰਗ- ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਅਮਿਤੋਜ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਾਂ ਇੱਕ ਖੱਤ’ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦੀ ਵੱਡੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਾਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਰਹਿਤਲ ਵਾਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਹੀ ਦੋ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਵਿਆਖਿਆ -: ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਬਸ਼ੀਰ ਮੁਹੰਮਦ ਅਥਵਾ ਸ਼ੀਰੂ ਹੈ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ।

        ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਜੋ ਪਿਆਰ, ਮਹੁੱਬਤ, ਅਮਨ ਰੂਪੀ ਕਬੂਤਰ ਪਾਲੇ ਹੋਏ ਸੀ ਉਹ ਉਸਦੇ ਇਥੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਹੈ।

ਚਾਚਾ! ਜੋ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਪੱਗ ਵਟਾਕੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ, ਉਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਰੂਪੀ ਪੱਗ ਦੇ ਹੁਣ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਆਉਣ ਦੇ ਆਸਾਰ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੈ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜ ਰਹੇ ਉਸ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਦਾਗ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ।

ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਲਿਖੀ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਤਾਰ ਸਮਝਣਾ, ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਕਿਫ਼ ਹੁੰਦੇ ਸਾਰ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਵੋ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਜਿਸ ਵੱਲ ਮੈਂ ਧਿਆਨ ਦਿਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਬੁੱਢੇ ਰੁੱਖ ਨਾਲ ਨਾ ਕਰਨਾ ਜਿਸਨੇ ਇੱਕ ਨਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਟੁੱਟ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਬੁੱਢੇ ਰੁੱਖ ਦਾ ਆਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਅੰਜ਼ਾਮ ਇਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੋਚਕੇ ਵਾਪਿਸ ਆਉਣ ਦੇ ਖਿਆਲ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਨਾ ਦੇਣਾ।

        ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਪੱਗ ਵੱਟ ਭਰਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਮੌਤ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਇੱਕੋ ਸ਼ੇਅਰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪੁਕਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰਜਾਂ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਵਾਲਾ, ਉਸਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਮਿਟਣ ਦੀ ਕਰਾਰ ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਫਿਰ ਇਸ ਪੈਗ਼ਾਮ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਂ ਨਾ ਆਉਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜਿਆਦਾ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰੁਕ ਰਹੀ ਧੜਕਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੱਬੀ ਜੇਬ ਵਿਚਲੀ ਘੜੀ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਲਾਈ ਦੀ ਮਸ਼ੀਨ ਜੋ ਚਾਚੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਸ਼ਾ ਦੀ ਕਿਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਉਸ ਧੀ ਮਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਟੁੱਟ ਰਹੇ, ਕੰਬ ਰਹੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਨਕੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਚਾਚੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰੂਪ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਬਲਵਾਨ ਸੀ,ਉਸਦੀ ਸਿਹਤ ਕਿਵੇਂ ਹੈ ਚਾਚੀ ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਅਰਸ਼ਦ(ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ) ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਦੁੱਧ ਪਿਆ ਦਿੰਦੀ ਸੀ।ਅਰਸ਼ਦ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੰਗਾਰ ਲੰਗਦਾ ਹੋਇਆ ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਰਟਸ ਜਾਂ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਤਾਂ ਨਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅਰਸ਼ਦ ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇਖੋਰ ਤੇ ਜ਼ਿੱਦੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਜੇ ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਉਸਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਵਾਲ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਗੱਲਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ  ਅਕਸਰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।

        ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਾਚਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਲੜਦੇ ਸੀ। ਜੇ ਇਹੋ ਗੱਲ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਤੋਂ ਜਰੂਰ ਵਾਕਿਫ਼ ਕਰਾ ਦੇਣਾ ਕਿ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਅਮੂਰਤ ਲੜਾਈਆਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਕੇ ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਯੁੱਗੋਂ ਲੰਬੀ ਲੜਾਈ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ।

        ਅੰਤਿਮ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਤੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਇੰਨੇ ਬਹਾਦਰ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਡਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭੱਜ ਜਾਣਾ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ। ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਥੋਂ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਲੀਡਰ ਛੱਡ ਗਏ

ਮਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਅੱਜ ਅਰਸ਼ਦ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਨਾਗ ਨੂੰ ਪੈਰਾ ਥੱਲੇ ਮਧੋਲ ਦੇਣਾ ਸੀ ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਹੋ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣਾ ਨੂੰ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਸਾਂ।

        ਕਵੀ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਮੀਟ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤੇਗਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚਾਚਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਾਂਡੀ ਦੇ ਮੀਟ ਵਰਗੀਆ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸੁਣਾਵਾਗਾਂ।

        ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਕਵੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸੰਦਰਭ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਅਜੋਕੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਸਾਥ ਦੇ ਕੇ ਸਾਂਝੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਛਾੜ ਦੇਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

26. ਗ਼ਜ਼ਲ (ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ)

                                               

                                                              ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਕੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਪਾਲ ਕੌਰ

                                                              ਰੋਲ ਨੰ:-901,935

        ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਿਖਤਾਂ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਹੀ ਹਨ।ਬਾਬਾ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਭਾਵ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਵਿਅੰਗ਼ ਰਾਜਸੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਵਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬ ਲਈ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਅਮਨ ਦੋ ਹੀ ਉਸਦੇ ਮਨ ਪਸੰਦ ਸਿਲਸਿਲੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਹੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ।

 ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਦਾ ਜੀਵਨ:-ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਲਾ ਸਮਾਜ ਲਈ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਨੇ ਵਿਅੰਗ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵ ਉਹ ਰੱਬ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਅੰਗ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਦਾ ਜਨਮ 1948 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਦਰ ਸ਼ਹਿਰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਮਾਤਾ ਆਲਾਮ ਬੀਬੀ ਪਿਤਾ ਮੰਗਤੇ ਖਾਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਨਿੱਕੀ ਉਮਰੇ ਹੀ ਅਮਨ ਦੀਆਂ ਤਾਘਾਂ, ਗਰੀਬ-ਗੁਰਬਿਆਂ ਲਈ ਫਿਕਰਮੰਦੀ ,ਕਿਰਤ ਦੀ ਕਦਰ ਤੇ ਲਹੂ ਪੀਣੀਆਂ ਜੋਕਾਂ ਖਿਲਾਫ਼ ਹੋਕੇ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਮੁਢੋਂ ਹੀ ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ,ਮਾਧੋ ਲਾਲ ਹੁਸੈਨ ਤੇ ਬਾਬੇ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਖਲੋਤਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ -

“ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਤੇ ਰੱਜਵਾਂ ਟੁੱਕਰ ਖਾਂਦੇ ਨਹੀਂ ਮਜ਼ਦੂਰ,

ਉਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹਾਕਮ ਕੁੱਤੇ, ਉਸਦੇ ਹਾਕਮ ਸੂਰ,”

 ਬਾਬਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦ ਦਾਮਨ ਦੀ ਆਵਾਸੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਉਰਦੂ ਦਾ ਮਰਹੂਮ ਆਵਾਮੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹਬੀਬ ਜਾਲਿਬ ਦੀ ਜੁਰਅਤ-ਮੰਦ ਤੇ ਸਾਦਾ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਸੁੱਚੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਤੋਂ ਬੇਹੱਦ ਮੁਤਾਸਰ ਸੀ।ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਮਾਂ ਵਿੱਚ  ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ

   ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਮੈਂ ਇਕਬਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਝੱਖੜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਏ, ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ,

(ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ)

ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ ਕਹਿੰਦੀ ਹਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਮੇਰਾ ਨਾ ਇਨਸਾਨ’ 2004 ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਲਾਹੌਰ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਇਸ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ 1995 ਤੋਂ 2002 ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਿਖੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸੰਗ:-ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਕਵੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਰਚਨਾ ‘ਗ਼ਜ਼ਲ’ ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਡਾ: ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਅਤੇ ਡਾ: ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ੀ ਹਨ।

ਆਪਣੀ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਨੇ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਊਚ-ਨੀਚ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਵਰਣਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਨੀਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।

ਵਿਆਖਿਆ -ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਕਵੀ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਆਪਣੀ ‘ਗ਼ਜ਼ਲ’ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਭਾਵ ਅੱਜ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਗੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੇੜੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਭਾਵ ਮੁੱਲਵਾਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਊਚ- ਨੀਚ ਦਾ ਵਿਤਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹਨ।ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨੀਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਉਸਦੀ ਤਾਂ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਮੂਰਤੀਆਂ-ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ,ਮਨੁੱਖ ਜਿਉਂਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਸਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿਖਾਵੇ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੋਨੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਚੜਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਆਪਣੀ ਇਸ ਗ਼ਜ਼ਲ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ,ਕਿ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਹਵੇਲੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਉਹ ਅਮੀਰਾਂ, ਲੀਡਰਾਂ ਤੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਹੀ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਰੀਬ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਆਪਣੇ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੱਕ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਜੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਮਿੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਬੁਰਾ ਕਹਿਣ ਤਾਂ ਇਹ ਮੈਂ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਭਾਵ ਮੇਰੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮੈਨੂੰ ਚਾਹੇ ਪੱਥਰ ਵੀ ਮਾਰਨ ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਫੁੱਲ ਵੀ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਨਜ਼ਮੀ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚਲੋ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਭਾਵ ਪਿੰਡਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚੱਲੀਏ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ਭਾਵ ਕਿ ਆਪਣੇ ਹੀ ਆਪਣਿਆ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਰਹੇ ਹਨ।

27. ਬੈਂਤ (ਅੱਬਾਸ ਮਿਰਜ਼ਾ)

                                                                        ਰਮਨਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ

                                                                        ਰੋਲ ਨੰ:- 902

ਅੱਬਾਸ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ  ਆੱਫ਼ ਕਾਮਰਸ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹੈ। ਅੱਬਾਸ ਮਿਰਜ਼ਾ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਕਵੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਸਨੇ ਗ਼ਜ਼ਲ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕਾਵਿ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਬੈਂਤ ਉਸਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਕਾਵਿ ਛੰਦ ਹੈ। ਉਹ ਬੈਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਵਿਆਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅੰਗ਼ਮਈ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੁਗਤ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰੂਪਕਾਰ ਪੱਖ -:ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਕਾਵਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਛੰਦ ਹੈ। ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੱਬਾਸ ਮਿਰਜ਼ਾ ਵੱਲੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਹਿਮਦ ਗੁੱਜ਼ਰ ਮੁਕਬਲ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਵਾਰਿਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜੰਗਨਾਮਾ ਸਿੰਘਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰੰਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ। ਬੈਂਤ ਛੰਦ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ 40 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆ ਹਨ। 20 ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਬਾਸ ਮਿਰਜ਼ਾ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਿਆਣੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਾਂਗ ਲੋਕ ਪ੍ਰਿਯਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਆਧੁਨਿਕ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਬਾਸ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦਾ ਇਹ ਬੈਂਤ ਇੱਕ ਉੱਚ ਪਾਏ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ।

ਵਿਆਖਿਆ-:

ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅੰਦਰ………ਮੂੰਹ ਵੇਖਾਂ

ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅੰਦਰ ਆਪਣਾ ਅਸਲੀ ਚਿਹਰਾ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਭਾਵ ਜੋ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹੈ ਉਹ ਅਸੀਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਸਲੀ ਚਿਹਰਾ ਦਿਸੇਗਾ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅੰਦਰ ਸਾਡਾ ਨਕਲੀ ਚਿਹਰਾ ਵੜ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇਗਾ ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਚਿਹਰੇ (ਮਨ) ਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕਾਂਗੇ।

ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਜੇ ਆ………… ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਆ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖੁੱਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਮਨਾ ਸਕਦੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਭਾਵ ਮਨ ਅੰਦਰ ਮੈਲ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਗੰਦੇ ਮਨ ਦੀ ਕਾਹਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ। ਸਗੋਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ………ਜਾਗ ਪਿਆ ਏ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਐਵੇਂ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਕੁੱਤਾ ਹੀ ਹੈ ਭਾਵ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋਂ ਜਿਹੀ ਔਕਾਤ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਔਖਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹਨ।ਜਦੋਂ ਮਨ ਗੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ।

ਫਾਹੇ ਲੱਗਣ……….ਗਈ  ਸੀ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਦਿਨ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਦਿਨ ਵੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸ ਦਿਨ ਮਰਨਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਅੰਤ ਮੌਤ ਹੀ ਹੈ , ਸਭ ਨੇ ਅੰਤ ਨੂੰ ਮਰਨਾ ਹੀ ਹੈ । ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਦਿਨ ਕਿਹੜਾ ਹੈ।

ਸਰ ਜੀ!.................ਲਗ ਜਾਣਗੇ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੰਮ ਤੋਂ ਭੱਜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸ ਮੈਂ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਮਤਲਬ ਉਸ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ।

ਮਰਸੀਡੀਜ਼ ਵੀ………ਕਰ ਛੱਡਿਆ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਰਸੀਡੀਜ਼ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦਾ ਸਗੋਂ ਤਾਂਗੇ ਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਤਾਂਗੇ ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਸੋਹਣਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪੈਰਾਂ ਤੇ……….. ਆਇਆ ਨਹੀਂ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅੱਜ ਵੀ ਉੱਥੇ ਦਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ੀ ਮੰਗਦੇ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਭਾਵ ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ।

ਏਥੇ ਆਪਣੇ…………..ਪੈਂਦੇ ਨੇ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਨਹੀਂ ਸੁਣਦਾ। ਹਰੇਕ ਬੰਦਾ ਦੁੱਖੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਦੱਸਾਂਗੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਅੱਗੋਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁੱਖ ਦੱਸੇਗਾ।

ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਵਾਂ ………….ਆ ਸਕਣਾ

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਤਣਾਅ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੱਭਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਇੱਕ ਨਿੱਕੇ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਤਨਾਅ ਤੋਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਜਦ………ਲਾ ਛੱਡੀਆਂ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਵ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ।

ਮਾਂ,ਧੀ,ਭੈਣ………ਹੱਦੋਂ ਸੋਹਣੀ ਏ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਉਹ ਇੱਕ ਮਾਂ, ਭੈਣ, ਧੀ ਅਤੇ ਮਹਿਬੂਬਾ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੋਹਣੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ੳਹਲੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਸਾਡੀ ਨਸਲ…………..ਜਾਣਾ ਹੈ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਖਤਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਸਨੂੰ ਆਊਟ ਆੱਫ਼ ਫੈਸ਼ਨ ਕਹਿ ਕੇ ਮਨੋ ਵਿਸਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇੰਨਾ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੇ ਪਿਉ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੀ ਆਊਟ ਆੱਫ਼ ਫੈਸ਼ਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਫੁੱਟ ਲਾ………ਮੁਆਫ਼ ਕਰੇ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਭਾਵ ਸ਼ਹਿਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੰਕੋਚਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਘਿਉ ਏ………ਪੱਕਣਾ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਗਰੀਬ ਦੇ ਘਰ ਘਿਉ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਐਨੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਪਕਾ ਕੇ ਖਾਵਾਂ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।ਭਾਵ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਸ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮੈਂ ਉਹ ਕਿਸਮਤ…………ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਏ

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਉਹ ਸਭ ਸੁੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮਝਕੇ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾਂ ਤੇ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ।

 

 

28. ਫ਼ਰਜ਼ (ਮਿੰਦਰਪਾਲ ਭੱਠਲ)

                                                ਹਰਪਾਲ ਕੌਰ

                                                                             ਰੋਲ ਨੰ:-90

ਮਿੰਦਰਪਾਲ ਭੱਠਲ  ਦਾ ਜਨਮ 15 ਫਰਵਰੀ 1950 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਭੱਠਲ,ਜ਼ਿਲ੍ਹਾਂ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ।ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰੰਗ(1980) ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਖਤਾਂ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਚੋਂ(2005) ਛਪਿਆ। ਮਿੰਦਰਪਾਲ ਭੱਠਲ ਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਨਕਸਲਬਾੜੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਲੋਕ ਧੁਨਾਂ ਉਪਰ ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਕਲਾਤਮਿਕਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਉੱਪਰ ਉਸਦੀ ਲਿਖੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਪੁਰਜੇ’ ਲੱਗਭਗ ਦੋ ਦਹਾਕੇ ਕਾਵਿ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹੀ ਉਹ ਮੁਹੱਬਤ ਨੂੰ ਵੀ ਜਮਾਤੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਚਿੱਤਰਦਾ ਹੈ।

ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਉਸਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਫ਼ਰਜ਼’ ਕਲਾ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅਗਰਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ।ਉਹ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪ੍ਰੀਤ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਨਵੇਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸਤਲੁਜ ਦਾ ਪਾਣੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਅਤੇ ਪੁਰਜਾ-ਪੁਰਜਾ ਕੱਟ ਮਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਪਿਆਰ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਗਰਜਾਂ ਨਾਲੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਸਦਕਾ ਵਡੇਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਭਗਤਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ  

‘ਫਰਜ਼’ ਕਵਿਤਾ ਮਿੰਦਰਪਾਲ ਭੱਠਲ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ।ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਡੂੰਘੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੀ ਛੋਟੀ ਕਵਿਤਾ ਹੈ।ਮਿੰਦਰਪਾਲ ਭੱਠਲ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨਕਸਲਵਾੜੀ ਵਿਚਾਰ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ‘ਫਰਜ਼’ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਲੇਖਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅਗਰਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ -:

 ਓ ਮੇਰੇ ਮੁਹਾਣਿਆ ਯਾਰਾ,

                  ……………………

 ਓ ਮੈਥੋਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਣਾ।

ਫ਼ਰਜ਼ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ੳਹ ਮੇਰੇ ਸੋਹਣਿਆਂ ਯਾਰਾ ੳਹ ਮੇਰੇ ਸੋਹਣਿਆ ਮੱਖਣਾਂ ਜੋ ਤੂੰ ਮੇਰੇਤੋਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣਾ।

ਡੁੱਬਕੇ ਝਨਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਲਾਂ ‘ਚ

...............................

ਨਾ ਮੇਰੇ ਇਸ਼ਕ ਨੇ ਕਟਣਾ।

ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਸੋਹਣੀ ਵਾਂਗ ਝਨਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਮਰਿਆਾ ਜਾਣਾ ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਮਿਰਜ਼ੇ ਵਾਂਗ ਜੰਡ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਸੌਂ ਕੇ ਇਸ਼ਕ ਮੁਕਾਇਆ ਜਾਣਾ। ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿਰਜ਼ਾ ਝੰਡ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਸੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗਵਾ ਗਿਆ ਪਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇਹ ਨਾਦਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ।

ਮੇਰੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ‘ਚ ਵਹਿ ਤੁਰਿਆ,

…………………………..

ਹਰਿਆ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣਾ।

ਕਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਉਬਾਲੇ ਖਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਸ਼ੱਕ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇ ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆ ਰੱਖਾਗਾਂ।

ਚੱਖਕੇ ਸੁਆਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ,

…………………….

ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ਨੂੰ ਚੱਟਣਾ

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੇਖ ਕੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਕੁ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਧਾਉਂਸ ਨਹੀਂ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਲਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਈਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨ ਸਕਦਾ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰ ਵਾਂਗ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਘਸ ਘਸ  ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਤੇ

…………………..

ਘੋਲ ਦੀ ਲਾਟ ਤੇ ਤਪਣਾ।

ਕਵੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਕੇ ਤੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਪੱਕ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਹਰ ਵਕਤ ਇਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੱਜ ਕੇ ਭਰ ਦਿੱਤੀ

……………………..

ਜਿਨਾਂ ਦਾ ਪੇਟ ਵੀ ਸੱਖਣਾ।

ਕਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੌਮ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਤੇ ਇੰਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰ ਪਾਸੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਤੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਇੰਨੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਅਤਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਵੀ ਦੀ ਕਲਮ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਲਈ ਸਿਆਹੀ ਭਰ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ।ਉਹ ਮਾਸੂਮ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰੀਬ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮਰ ਰਹੇ

ਭਲਾ ਇੱਕ ਕਵੀ ਕੀ ਦੇ ਸਕਦੈ

………………………..

ਜਾਂ ਫਿਰ ਖੂਨ ਦੀ ਦੱਛਣਾ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇੰਨੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਲਈ ਉਸ ਕੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਖੂਨ ਨੂੰ ਨਿਚੋੜ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਗੀਤ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ

ਅਜੇ ਕੁਝ ਗੀਤ ਬਾਕੀ ਨੇ

……………………

ਤੇਗ ਦੀ ਧਾਰ ਤੇ ਨੱਚਣਾ

ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਾਕੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਲਮ ਦੀ ਛੋਹ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਿਆ। ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਾਕੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਅਜੇ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਭਾਗੀ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ।

ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ

……………………

ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣਾ।

ਕਵੀ ਭਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਕੌਮ ਦੀ ਖਾਤਰ ਪੁਰਜਾ-ਪੁਰਜਾ ਕੱਟ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬੰਦ-ਬੰਦ ਕੱਟਵਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਿੱਖੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖੇ।

ਮੇਰੇ ਤੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਭਾਰਾ ਹੈ  

…………………….

ਬੋਝ ਨਾ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਲੱਥਣਾ।

ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਮਾਊਟ ਐਵਰਸਟ ਦੀ ਚੋਟੀ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕਰਜ਼ ੳਤਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

29. ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ (ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ)

                                                                                        ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ

                                                                                          ਰੋਲ ਨੰ:-904

ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1955 ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਮਾਇਆ ਦੇਵੀ, ਪਿਤਾ ਹਰੀ ਦਾਸ ਦੇ ਘਰ ਪਿੰਡ ਪੱਕਾ ਕਲਾਂ,ਜ਼ਿਲ੍ਹਾਂ ਬਠਿੰਡਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕੌਂਸਲ , ਭੁੱਚੋ ਮੰਡੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਮੁੱਢਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਗੀਤ ਲਿਖਦੇ ਸਨ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੀਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗਾਇਕ-ਗਾਇਕਾਵਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਵੀ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੀਤਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਸੰਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਵੀ ਰਹੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਰਚਨਾਵਾਂ  ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੂਫ਼ੀਆਨਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ  ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧੀਆਂ ਢੰਗ ਤੇ ਪੱਧਰ ਉੱਪਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਹੀ ਅੰਦਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਵਾਲੀਆਂ ਵੱਲ ਝੁਕਾਅ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆ ਕਾਫ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਕੱਵਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੂਫ਼ੀ ਗਾਇਕਾ ਨੇ ਸੁਰ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ ਜੋ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵੀ ਹੋਈਆ ਸਨ। ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਅਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਰਚਨਾ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾਂ ਬੈਠੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇਸ਼ਕ ਮਿਜਾਜੀ ਘੁਲੇ-ਮਿਲੇ ਪਏ ਹਨ। ਰਾਂਝਣ ਯਾਰ ਤੇ ਅੱਲਾ ਪਾਕ ਇੱਕ-ਮਿਕ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਪੇਂਡੂ ਰੰਗ, ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਲੋਕਗੀਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰਜ਼ਾਂ ਸਮਾਈਆਂ ਹਨ।

ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰੂਪਾਕਾਰ ਪੱਖ-  ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ੲਹ ਗੀਤ ਸੂਫ਼ੀ ਗੀਤ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸਿਰਜਿਆ ਹੈ।ਇਸ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਗੀਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੂਫ਼ੀ ਗੀਤ ਦੀ ਲੈਅ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੰਗਿਆ ਹੈ।

ਜਿਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੋਵੇ, ੳਸਨੂੰ ਗੀਤ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇ ਰਾਗਬੱਧ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਪਰਾਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, ਪਰ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਵਿ ਦੀ ਜਿਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ‘ਗੀਤ’ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਉਹ ਅਸਲੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਲਿਰਿਕ(lyric)ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਰੂਪ ਹੈ। ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਦੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਜਾਂ ਜ਼ਜ਼ਬਾ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੀਤਕਾਰ ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਨੇ ‘ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗ’ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਮਿਲ ਬੁੱਲਿਆ ਇੱਕ ਵਾਰ’।

ਪ੍ਰਸੰਗ- ਇਹ ਕਾਵਿ ਬੰਦ ਟੋਟੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕਵਿਤਾ ਰੂਪੀ ਗੀਤ ‘ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ’ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਇਹ ਗੀਤ ‘ਹਾਸ਼ੀਏ ਦੇ ਹਾਸਲ’ ਪੁਸਤਕ ਜੋ ਡਾ.ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਅਤੇ ਡਾ: ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ੀ ਵੱਲੋਂ ਰਚੀ ਗਈ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾ ਵਿੱਚ ਦਾ ਗੀਤ “ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ” ਵੱਲੋਂ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੀਤਕਾਰ ਨੇ ਸੂਫ਼ੀ ਲੈਅ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਅਤੇ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਵਿਆਖਿਆ -

ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ।

……………………….

ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੀਤਕਾਰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਮਨ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਜੋੜਕੇ ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਝੰਜਟਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਭਟਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੀਤ ਨੂੰ ਜਨਕ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਰਚਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੈਂ ਧੋਖਾ ਖਾ ਬੈਠੀ ਕਿ  ਮੈਂ ਰੱਬ ਭਾਵ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦਾ ਲੜ ਫੜ੍ਹਨਾ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਦੱਸੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਉੱਪਰ ਚੱਲਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਂਝਣ ਭਾਵ ਜੋ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੂੰ ਹੱਥ ਫੜਾ ਭਾਵ ਉਸਦੇ ਮਗਰ ਲੱਗ ਕੇ ਉਹ ਭੜਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧੋਖਾ ਖਾ ਬੈਠਦੀ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਮਿਹਣਾ ਵੱਜਿਆ ਸਈਆਂ ਦਾ।

……………………………

ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤ ਦੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੀਤਕਾਰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸਤਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਦੇ ਮੇਹਣੇ ਭਾਵ ਔਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨੀਆਂ ਪਈਆਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ੌਂਕ ਭਾਵ ਕੰਮ ਤਾਂ ਉਧਲ ਗਈਆ ਬਦਚਲਨ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਸੇ ਭਾਵ ਕਾਫ਼ੀ ਸਾਰਾ ਧਨ ਲਾ ਬੈਠੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ ਭਾਵ ਔਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦਾ ਨਾਮ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਉੱਪਰ ਵੀ ਖੁਨਵਾ ਲਿਆ ਭਾਵ ਲਿਖਵਾ ਬੈਠੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਭੜਕ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ ਜਾਂ ਧੋਖਾ ਖਾਂ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਕੱਚਾ ਮੰਤਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੂ।

……………………

ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ।

ਗੀਤਕਾਰ ਇਸਤਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਭਾਵ ਪ੍ਰਾਣ ਐਵੇ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਮੁਕੱਦਰ ਵੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਏ ਭਾਵ ਸੜ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਭੜਕ ਕੇ ਮੈਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਰਾਹਾਂ ਉੱਪਰ ਚਲ ਕੇ ਦਰਦਾਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਭਰੇ ਰਾਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਜ਼ਹਿਰ ਵਰਗਾ ਨਸ਼ਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਮੇਰੀ ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਜੁਆਨੀ ਨੂੰ ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਨਾਗ ਵਰਗੀ ਭਾਵ ਖਤਰਨਾਕ ਜੁਆਨੀ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੈਂ ਧੋਖਾ ਖਾ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ ਜਾਂ ਭਟਕ ਚੁੱਕੀ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਰਾਂਝਣ ਯਾਰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।

………………………..

ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ।

30. im`tI dw mor (Drm kMmyAwxw)

kMmyAwxw dw jIvn 13 ApRYl, 1959 nUM mwqw bsMq kOr, ipqw bic`qr isMG dy Gr ipMf kMmyAwxw,izlHw &rIdkot iv`c hoieAw[ A`j k`lH auh BwSw ivBwg iv`c kMm kr rhy hn[aunHW dIAW kwiv pusqkW dw vyrvw ies pRkwr hY:-sUlW ivMny Pu`l (1957), pUjw (1958), mYnUM h`sxw Bu`l igAw mW(1982),iehI pusqk dw 1990 iv`c du`lw ipMfIE qur ipAw nW Q`ly dUsrw AYfISn CipAw, jwg ikswnW jwg(1991), smkwl (1991), A`g dy P`ul (1996), nvIAW pYVW (1997), auprwm mOsm(2008) qoN ielwvw 1980 iv`c swihbW kwiv nwtk vI CipAw[ Drm kMmyAwxw dI kivqw au~pr nkslbwVI kwiv lihr dI kivqw dw qIbr pRBwv idKweI idMdw hY[ auh pyNfU XQwrQ au`pr fUMGI pkV r`Kdw hY Aqy Awpxy AnuBvW nMU pyNfU ibMbW iv`c Fl ky pyS krn iv`c mwihr hY[ Drm kMmyAwxw kol pyNfU muhwvrw Aqy pyNfU SbdwvlI hI nhIN sgoN ausnUM sMgIq dI vI smJ hY[ausdy bhuq swry gIq irkwrf ho cu`ky hn[ ausdy gIqW iv`c ie`k smwijk srokwr ivdmwn rihMdw hY, BwvyN ausny kuJ hlky-Pulky pRym BwvW vwly gIq vI ilKy hn[ausdI ipCly dOr dI kivqw iv`c SihrI m`D vrg dI duibDwmeI mwniskqw nUM ivAMg nzr qoN vyiKAw igAw hY[

Drm kMmyAwxw mwrksvwdI idRStIkox dw DwrnI hY[ aus dIAW rcnwvW dy swry pwqr hmySw hI SoiSq qy SoSk iv`c vMfy huMdy hn[ Drm kMmyAwxw ny ies gIq nUM smwj iv`c mzdUr SRyxI dIAW AOrqW dIAW d`bIAW-Gu`tIAW s`DrW, ieCwvW,rIJW nUM AwDwr bxw ky pyS kIqw hY[ mzdUr vrg dIAW AOrqW nUM qRwsdI BogxI pYNdI hY [ AOrq nUM s^qI BirAw jIvn bqIq krnw pYNdw hY[ hrw ienklwb Awaux qy vI mzdUr vrg dI siQqI gMBIr hI rhI qy nw hI mzdUr AOrq vrg dI siQqI iv`c koeI bdlwv AwieAw[ aunHW dI AvsQw drd nwk hI rhI[ auh AwpxI mn dy AnuBvW nUM vI is`Dy FMg nwl sp`St nhIN kr skdI, sgoN icMnH,pRqIkW dw shwrw lYNdI hY[ ijs rwhIN auh Awpxy BwvW, vlvilAW nUM pRgtauNdI hY[

ivAwiKAw -

k`lH jdoN im`tI lwaux l`gI mYN kMDolI au~qy

……………………………………

g`lW su`JIAW hor dIAW hor

 swfy smwj iv`c mzdUr AOrq SyRxI dw pUrI qrHW SoSx kIqw jWdw hY[ auh KyqW iv`c AxQ`k imhnq krdy hn qy lokW dIAW Bu`K imtwauNdy hn pr Awp du`K BrI izMdgI ibqwauNdy hn[ mzdUr AOrq vrg leI swry mOsm, swrIAW ru`qW Ax-CohIAW qy Ax mwxIAW hI lMG jWdIAW hn[ aunHW leI BwvyN sYNkVy ru`qW AwaudIAW hn pr aunHW dIAW ^uSIAW dI ru`q kdy vI nhIN AwaNudI[ aunHW dw Awpxy zmIr qy vI koeI h`k nhIN hMudw[ soc, srIr sB gihxy pwey huMdy hn[ izMdgI dw s`c ies qrHW Kur jWdw hY,ijvyN ik mINh dIAW kxIAW nwl im`tI dw bixAw mor Kur jWdw hY[

keI ru`qW isr qoN dI lMGIAW ACoply hI

……………………………………

ijvyN kxIAW ny mor dyxw Kor

      KyqW iv`c vwFI v`FidAW Du`py-Cwvy kMm krn nwl aunHW dw rMg au~f jWdw hY[ nwl hI jvwnI vI is`ty cugidAW dI hI Kqm ho jWdI hY[ mYlI cMunI jo aunHW dI ilqwVI hoeI izMdgI dw pRqIk hY[aunHW dI swrI drdW BrI khwxI boldI hY[ smwj iv`c jwq-pwq pRbMD vI pwieAw jWdw hY[au~cI jwq dw nINvI jwq nwl koeI myl nhIN rihMdw[mzdUr SRyxI nwl ivqkrw kIqw jWdw hY [aunHW duAwrw CUihAw iB`itAw mMinAw jWdw hY[aunHW duAwrw CUihAW iB`itAw pwxI vI nhIN pIqw jWdw[pr DI BYx dI ie`jq nUM h`Q pwauNdIAW au~c vrg (Srmweydwr) nUM koeI iB`t nhIN cVHdI[ aunHW dy AMgW dI suhjqw, mihkqw nUM incoV id`qw jWdw hY[ ie`Qy kvI aunHW dI KyqW iv`c ruldI jvwnI Aqy aunHW dI ie`jq nUM ilqwVy jwx v`l sMkyq krdw hY[

vwFI v`FidAW swfw au`f jWdw rMg

……………………………….

pIgy AMgW vwlI mihk nUM incoV

kwmI AOrq dI muklwvy  vwlI ^uSI BrI r`uq vI gohw su`tidAW hI m`uk jWdI hY[ aunHW dy idl dy bolW nUM koeI zubwn nhIN imldI, auh Axboly hI rih jWdy hn[ aunHW dI mihkqw gohy  dI bdbU iv`c hI rl jWdI hY[ jdoN koeI kdI mhu`bq ipAwr vwlI bwq pweygw qW auh kuJ vI idl dy boJ nhIN k`F skdIAW[ijhVI muh`bq hY,auh ie`k mSInI krm bx jWdI hY Bwv pqI –pqnI ivclw ipAwr vI ADUrw hI rih jWdw hY[ auh Awpxy Awp nUM ADUrw hI rih jWdw hY[auh Awpxy Awp nUM b`JI hoeI mihsUs krdI hY[ausnUM pYrHW iv`c pweIAW JWjrW vI rodIAW pRqIq huMdIAW hn[ ausdI du`K BrI izMdgI dw koeI AMq nhIN pyS kIqw[

ਇੱਥੇ ਗੀਤਕਾਰ ਵਿਅੰਗਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਗਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਕੇ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੀਤਕਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਂਝਣ ਭਾਵ ਦੁਨਿਆਵੀ ਕਰਮ ਕਾਡਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਹਮਦਰਦ ਭਾਵ ਆਪਣਾ ਯਾਰ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਖੁਦ ਮੈਨੂੰ ਐਥੇ ਲੱਭਣ ਵਾਸਤੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਿਆਰ ਵੀ ਬਖਸ਼ਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਹਸਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੀ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਿੱਡਾ ਵੱਡਾ ਰੁਤਬਾ ਪਾ ਬੈਠੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਟਕ ਉੱਠੀ ਹਾਂ।

ਮੇਰਾ ਰਾਂਝਣ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ ਈ।

……………………….

     ਨੀ ਮੈਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਖਾ ਬੈਠੀ।

ਗੀਤਕਾਰ ਇੱਥੇ ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜੀ ਨੂੰ ਸੂਫ਼ੀ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਰਾਂਝਣ ਭਾਵ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੰਗ ਰੰਗੀਲਾ ਭਾਵ ਬਹੁਤ ਰੰਗ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਮਸਤ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਜਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਰਾਂਝਣ ਭਾਵ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਹੀਲਾ ਭਾਵ ਰਸਤਾ ਲੱਭ ਲਿਆ ਹੈ।  ਹੁਣ ਮੈਂ ਸ਼ਰਮੀਲਾ ਗੀਤਕਾਰ ਆਪਣੀ ਇਸ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਿਮਾ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਲੋਰ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੀ ਗਾਉਂਦੀ ਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਭਾਵ ਵਿਸਾਰ ਬੈਠੀ ਹਾਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਫਿਰ ਮੈਂ ਭਟਕ ਗਈ ਹਾਂ ਜਾਂ ਧੋਖਾ ਖਾ ਬੈਠੀ ਹਾਂ।